فهرست مطالب

 

پيشگفتار. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .3

مقدمه. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .5

زندگي نامه سيمين بهبهاني. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .7

آثار سيمين بهبهاني. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .9

پيام و ويژگي هاي شعر سيمين بهبهاني. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 13

صور خيال در شعر سيمين بهبهاني . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .16

شيوه تصوير سازي. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .18

1- تصويرهاي تازه و ابتكاري. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .18

2- تصويرهاي تكراري(كليشه اي) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .22

3- تكرار تصاوير(اخذ از خويش) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .24

4- تصوير در تصوير(تعدّد تصاوير). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .29

عوامل به وجود آورنده تصاوير. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .31

1- محيط زندگي شهري و پديده هاي امروزي. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .31

2- زن بودن . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .32

3- مسائل اجتماعي و سياسي جامعه. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .34

مواد تشكيل دهنده تصويرها . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .37

1- تصويرهاي برگرفته از اندام و اعضاي بدن. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .37

2- تصويرهايي كه مواد آن از طبيعت گرفته شده اند . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .39

3- تصويرهاي مربوط به خود شاعر. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .41

تشبيه در شعر سيمين بهبهاني. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .43

1- تشبيه مضمّر. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .43

2- شبيه تمثيل(اسلوب معادله). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .45

3- تشبيه ملفوف . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .45

4- تشبيه جمع. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .46

5- تشبيه تفضيل. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .47

6- تشبيه مركّب. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .48

استعاره در شعر سيمين. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .51

1- استعاره مصرّحه. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 51

2- استعاره مكنيّه. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .52

3- استعاره تبعّيه. . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .53

4- تشخيص. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 54

حساميزي. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 55

مجاز در شعر سيمين. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .56

كنايه در شعر سيمين . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 60

سمبل در شعر سيمين. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .65

منابع و مآخذ. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .68

 

مقدمـه

 

مي دانيم كه سخن ادبي و شعري يعني سخني كه از حدّ معمول يك سخن عادي، بالاتر و خيال انگيزتر باشد و حتي از واقعيت به دور باشد. شعر، زيبا سخن گفتن و در پرده سخن گفتن است كه جز با صور خيال ميسّر نمي باشد.

در كتاب صور خيال در شعر فارسي در اين باره چنين آمده است: «از قديمي ترين ادوار شعر فارسي ، خيال به معني تصوير پرهيبت و شبح و سايه و مفاهيم مشابه و نزديك به معاني به كار رفته است.» ¹

و كروچه مي گويد: «شعر انسان را به مقام بالاتر كه در وجود اوست، عروج مي دهد باز بيان همين است.» ²

يكي از مباحثي كه به ندرت مورد توجّه منتقدان ما قرار مي گيرد، مسأله عوامل مؤثّر در به وجود آمدن صورت هاي خيال در دوره هاي گوناگون شعر فارسي است، اين كه چه مسأله اي موجب مي شود كه در هر دوره اي پاره اي از عناصر خيال مورد توجّه شاعران فارسي زبان قرار بگيرد و عوامل ديگر كمتر، مي تواند متأثّر از عوامل متعددي باشد. اين عوامل مي توانند بر شيوه تصويرپردازي و نوع بيان، تفكّر شاعران و ساير عناصر شعري، تأثيري شايسته به جا بگذارد.

همه منتقدان در اين باره توافق دارند كه شاعران زبان را به صورت متفاوت به كار مي برند، امّا منتقدان با اين نظر كه همه شاعران به طور يكسان و مانند هم از زبان استفاده مي كنند، موافق نيستند. زيرا كار عمده^ء شاعر در شعر، تسلّط بر طبيعت اسـت كه از طـريق ذهن انجام مي پذيرد و شاعر سعي مي كند بين انسان و طبيعت ارتباط برقرار كند و همچنين نگرش شاعر نسبت به جهان با افراد ديگر متفاوت است و متفاوت بودن بيان شاعر با افراد ديگر نيز در همين نكته است.

كار شاعر در تصوير سازي ايجاد و كشف بين پديده ها ست و اين ارتباط هرچه شگفت تر و پنهاني باشد تأثير عميق تر بر مخاطب مي گذارد و از همه مهم تر داشتن جهان بيني در زندگي است كه وجود جهان بيني به تخيّل و تصاوير كمك مي كند.

عوامل مؤثّر در به وجود آمدن تصوير در شعر يك شاعر را مي توان به اين گونه بيان كرد:

1- فرهنگ عمومي شاعر، يعني آگاهي او از آنچه در گذشته و حال در محيط دور و نزديك جريان داشته از مسائل تاريخي، اجتماعي و سياسي گرفته تا اطلاعات ديني و اساطيري و علمي و فلسفي.

2- فرهنگ شعري او، كه حاصل خوانده ها و شنيده ها ي اوست در زمينه الفاظ و معاني شعر.

 

1- محمّد رضا شفيعي كدكني. صور خيال در شعر فارسي. چاپ چهارم. انتشارات آگاه. 1370. ص 17.

5

2- همان كتاب. ص 113.

 

3- تجربه هاي خصوصي شاعر، كه در طول زندگي، از روزگار كودكي تا لحظه اي كه به سرودن و خلق هنري مي پردازد. ¹

«حكايت مشهوري است كه مي گويد كُردي با ديلمي و يك زرگر و با عاشقي و يك معلّم همراه شدند. شب هنگام ماه بر آمد تمام. هر يك از آن ها خواست آن را وصف كند. زرگر آن را تشبيه كـرد به پاره اي زر گداخته كه از كوره بيرون آرند، كُـرد شبان بود، گفت به قرص پنيـري مي ماند. معلّم گفت: گرده ناني است كه از خانه مالداري براي معلّم هديه مي فرستد. ديلمي گفت: مثل سپري است كه پيش پادشاه برند و عاشق گفت به صورت معشوق شباهت دارد.» ¹

هر شاعري بر حسب ذوق و فكر خويش منظره اي را كه پيش چشم دارد به چيزي مانند مي كند و تشبيه از محيط زندگي شاعر و تجاربش حكايت مي كند.

عنصرالمعالي در كتاب قابوس نامه در توصيه به فرزندش در موضع شاعري مي گويد: «به وزن و قافيه^ء تهي قناعت مكن، بي صناعتي و ترتيبي شعر مگو كه شعري ناخوش بود، ...؛ امّا اگر خواهي كه سخن تو عالي نماند بيشتر مستعار گوي.» ²

با توجه به مطلب بالا عنصرالمعالي شعر خوب را شعري مي داند كه بر اساس استعاره بنا نهاده شده باشد و به شيوه هاي ديگر تصوير سازي و صور خيال نمي پردازد.

قدما در پرداختن به صور خيال به دو شيوه^ء نادرست رفتار كرده اند. به اين معني كه يا به صورت ناقص وارد اين بحث شده اند و آن را از ديگر صنايع شعري جدا نكرده اند و يا اينكه تنها به جزئيات تقسيم بندي صور خيال به شيوه علمي كه هيچ سازگاري با شعر ندارد، پرداخته اند.

پيشگفتار

هنگامي كه موضوع انتخاب تحقيق مطرح شد، من با توجّه به راهنمايي استاد محترم خود و علاقه^ء خود به ادبيات معاصر، مبحث صور خيال در شعر معاصر (اشعار سيمين بهبهاني) را به عنوان يكي از موضوعات مورد علاقه خود انتخاب كردم.

علّت انتخاب موضوع تحقيق در زمينه^ء شاعر معاصر را در دو عامل مي دانم، يكي علاقه خود به ادبيات معاصر اعم از شعر و داستان و ديگري كم توجّهي به اين بخش از ادبيات فارسي در مراكز رسمي است. شايد اقبال عامّه مردم و به خصوص جوانان و قشر تحصيل كرده^ء جامعه به ادبيات معاصر تا حدّي از اين بي توجّهي را جبران بسازد.

در كشور ما افراط و تفريط يكي از آفت هاي اصلي در نقد و بررسي آثار شاعران و نويسندگان معاصر مي باشد. اظهار نظرهايي كه گاه از شناخت ناكافي سرچشمه مي گيرد و گاهي از تنگ نظري ها و يا از آميختن جنبه هاي مختلف نقد با هم ناشي مي شود. موضوعي كه گاه در مورد شاعران بزرگ گذشته نيز صدق مي كند.

ما در زمان حال زندگي مي كنيم و نياز ما بيشتر به ادبياتي مي باشد كه نيازهاي روحي و عاطفي ما را در زمان حال با توجّه به تغيير و تحوّلات جامعه و فرهنگ و آداب و رسوم پاسخگو باشد. ادبيات كلاسيك به ويژه شعر كلاسيك فارسي با تمام ارزش واعتبار نمي تواند پاسخگوي خواسته ها و نيازهاي عاطفي ما باشد.

هر چند كه گفته شده است بهترين و بزرگترينمنتقد واقعي گذشت زمان و روزگار است و آثار ضعيف و فاقد ارزش هنري به خودي خود از جريان ادبي كنار گذاشته مي شوند، امّا اين امر درباره ادبيات معاصر نمي تواند صدق كند، زيرا ما مي خواهيم از آثار ادبي زمان خود لذّت ببريم وبه همين دليل نمي توانيم منتظر قضاوت آينده باشيم. به طور كلي مي توان گفت پرداختن به گذشته اي كه در آن نبوده ايم و ايستادن به انتظار آينده اي كه در آن هم نخواهيم بود ما را از زندگي در زمان حاضر دور مي كند.

خلاصه كلام هر عصري شعر، شاعر زمان خود را مي طلبد به همين دليل توجه به ادبيات زمان خود و نشان دادن نقاط ضعف و قوّت آن را در شناخت هر چه بيشتر ادبيات معاصر ياري مي كند و باعث مي شود در دام ستايش هاي افراد خاص قرار نگيريم و بتوانيم در جريان ادبي درست را از نادرست تشخيص دهيم.

در اين تحقيق ابتدا در مورد صور خيال بحثي شده است و تعريف هاي مختلفي كه در باره آن ها در كتاب هاي مختلف بلاغي يا توسط منتقدان معاصر آمده است ذكر شده است.

3

در اين تحقيق در ابتدا شرح كوتاهي از زندگي شاعر مور بحث قرار مي گيرد. اين بدين منظور بوده است تا اينكه خواننده آشنايي مختصري با شاعر داشته باشد. در زندگي نامه سعي بر اين بوده به نكاتي اشاره شود كه احتمالأ به طور مستقيم يا غير مستقيم در شعر و تصويرهاي شعر آن شاعر تأثير گذار بوده است. در ادامه همين بحث با اشاره به آثار شاعر و معرفي هر يك از آثار و به بررسي و تحليل اشعار از نظر شكل و محتوا و قوّت و ضعف موجود در آن ها پرداخته شده است.

در اين تحقيق، از ديدگاه سنّتي و مرسوم كتـاب هاي بلاغي صـور خيال شاعر مورد تقسيم بندي قرار گرفته است از قبيل: تشبيه، استعاره، مجاز، كنايه، سمبل و نمونه هايي از شعر شاعر به تناسب آن مبحث، آورده شده است.

و در پايان از استاد ارجمند، جناب آقاي کازرانی كه با نكته سنجي و باريك بيني علمي خاصّ خود در تعيين شاعـر و روش كار اين حقير را ياري نمودند، سپاسـگزاري وتشكّر مي كنم.