فهرست مطالب

عنوان	صفحه
چکیده	1
پیشگفتار	2
فصل اول: کلیات تحقیق	3
1-1-مقدمه	4
2-1-بیان مسئله	4
3-1-اهمیت تحقیق	5
4-1-اهداف تحقیق	5
5-1-پیشینه تحقیق	5
6-1-سوالات تحقیق	6
7-1-سازماندهی تحقیق	6
8-1-روش کار	6
9-1-ابزار گردآوری تحقیق	7
فصل دوم	8
1-2-زبان حال عقل	9
2-2-تعریف عقل	9
3-2- مفهوم عقل	11
4-2-عقل از دیدگاه فلاسفه	13
5-2- عقل از دیدگاه دین	14
6-2-عقل از دیدگاه صوفیه	15
فصل سوم	19
1-3-عشق چیست؟	20
2-3-واژه ی لغوی عشق	21
3-3-واژه ی عشق در منابع اسلامی	22
4-3-انواع عشق انسانی	25
5-3-آثار عمومی عشق	25
6-3-عشق از دیدگاه فلاسفه	27
1-6-3-عشق در نظر سقراط و افلاطون	28
2-6-3-عشق از دیدگاه ابن سینا	29
3-6-3-عشق از دیدگاه سهروردی	30
4-6-3-عشق از دیدگاه شیخ بهایی	30
7-3-عشق از دیدگاه دین	30
1-7-3-نظر قرآن و سنت در باب عشق	31
2-7-3-محبت الهی در قرآن کریم	32
8-3-عشق از دیدگاه عرفان	33
1-8-3-انواع عشق از دید عرفا	34
فصل چهارم	36
1-4-نگاهی گذرا بر اموال و آثار نورالدین عبد الرحمن جامی	37
2-4-تقابل عقل و عشق از نظر جامی	44
1-2-4-زهد و عشق	95
فصل پنجم	110
1-5-شمه ای دربارة جامی	111
2-5-تقابل عقل و عشق در کیمیای سعادت غزالی جلد اول و دوم	116
فصل ششم	133
1-6-شمه ای درباره سعدی	134
2-6-تقابل عقل و عشق در رساله ی عقل و عشق سعدی	142
فصل هفتم	152
مقایسه ی عقل و عشق	153
نتیجه گیری	155
منابع و مآخذ	156

 

چکیده

موضوعتحقیقحاضرتقابلعقلوعشقدردیوانجامی،کیمیایسعادتمحمدغزالیورسالهیعقلوعشقسعدیاست. درنگارشاینپایاننامهتلاشگردیدهابتداعقلوعشقازمنابعمختلفوموثقتعریفشود.سپسعلاوهازدیدگاههایفلسفهروانشناسیازدیدگاهعرفانومنابعاسلامیهمموردبررسیقرارگیردسپستقابلعقلوعشقدراشعارجامیوکیمیایسعادتجنابغزالیورسالهیعقلوعشقسعدیسنجیدهشودودرمیاناینسهاثرارزشمندازآثاردیگرشاعرانبهعنوانتأثیرمطلبیاابیاتشاهداستفادهشدهاست. تحقیقدرششفصلسامانبندیشدهکهبهترتیبذیلمیباشد.

فصلاول: کلیاتپژوهش.

فصلدوم: تعریفعقلوبررسیازدیدگاههایمختلف.

فصلسوم: تعریفعشقوبررسیازدیدگاههایمختلف.

فصلچهارم: شمهایاززندگیجامیوتقابلعقلوعشقدردیوان.

فصلپنجم: شمهایاززندگیمحمدغزالیوتقابلعقلوعشقدرکیمیایسعادتجلداولودوم.

فصلششم: شمهایاززندگیسعدیوتقابلعقلوعشقدررسالهیعقلوعشق.

فصلهفتم:مقایسهیعقلوعشقونتیجهگیری

 

 

پیشگفتار

دنیایعلمادبیاتگستردهومتنوعازایناستکهیکفردبتوانددرهمهجوانبونواحیآنواردشودوتوسناندیشهرابهجولانآورد. براییکفردحداکثریکهمیسراستاين است یکیاچندناحیهمعینومحدودرابرایمطالعهوبررسیانتخابکندوبههمانقناعتورزد. مهمترینعاملیکهباعثگردیداینپایاننامهتوسطاینجانبجهتنوشتنوارائهآنبهدانشگاهبرایدفاعکارشناسیارشدانتخابشود،علاقهخودبندهبهدیوانجامیوکیمیایسعادتمحمدغزالیورسالهیعقلوعشقسعدیبود،تاارمغانیبسناتماموناچیزازمعارضهوتقابلعقلوعشقوسیرصعودیونزولیعشقوعقلدرآثارذکرشدهتقدیمنموده­ام،تاچهقبولافتدوچهدرنظرآید.

تحقیقحاضردرزمستان1389شروعشدودرتهیهونگارشآنازکتابخانههایدانشگاهآزادواحدشبستر،کتابخانهمرکزیتبریز،کتابخانهعمومیشبستروکتابخانهعمومیتسوجبهرهمندگردیدم.

درضمنمنابعاصلیمورد استفادهدرتحقیقحاضررابیشترازکتابخانهواحدشبسترونیزکتابخانهمرکزیتبریزتهیهنمودم. شکلاساسیاینجانبدرتدویناینپایاننامهاینبودکهبیشتربهنکاتمربوطبهتقابلعقلوعشقویاتعریفجداگانهبپرداخته­ام.

لازممیدانمازکسانیکهمرادرنگارشاینپژوهشیاریدادندسپاسگزاریکنم.

ازخانمجهانگیریکهمسئولکتابخانهعلومانسانیوهنردانشگاهآزادواحدشبسترمیباشندقدردانینمایمکهباصبروحوصلهمرادرموردانتخابمنابعکمکوراهنمایینمودهاند.

 

 

 

فصلاول

كليّات تحقيق

 

1-1-مقدمه

آدمیبهحکمموجودیتوبنابهضرورتزندگیناگزیرازتبیینپدیدههایجهانهستیاست. پایدارترینتگیهگاهبشربرایپیمودناینراهبیانتهایعنیدستیافتنبهحقیقتچیست؟عقلیاعشقکداممیتوانندبشررابهشناختپهنهیبیکرانهستیوآفرینشوموجدومبدعآنوآنحقیقتکلیبرسانند؟کدامیکازایندوبرایرسیدنبهوصالبهترینمرکباست؟ازدیربازدرروحانساندوناحیهمتمایزفرضشدهاست. ناحیهعقلوناحیهاحساس،درناحیهعقلعلومومعارفبشرینشوونماکردهاست،ودرناحیهعاطفیمعتقداتسیاسیواحساسیوشخصی؛بهنظرمیآیداینمنطقهدوماصیلتروقدیمتراست. زیراپیشازظهورادارکواحرازقدرتتدریجیواکتسابیبوسیلهعقل،احساسوجودداشتهاست. وبهگفتهفروید،اولینبرخوردبشربامسائلحیاتبوسیلهاحساسانجاممیگیردودیننیزکهرابطهیدرونیبینانسانوخداست،ازاحساسسرچشمهگرفتهاست.اینروحمرموزآدمیکهآمیزهایازعقلواحساسوتخیلومادیتومعنویتاست. اینقوهایکهعظمتکائناتورازپیچیدةعالمهستیاوراگیجومبهوتکردهبواسطهیپرسشکمالجویخودنمیتواند،درحدودتنگسیستمهایفلسفیمستقرشود؛پسمصدرافکارعرفانیبلندمیگردد. وغوغایناهنجارونامعقولعالممعقولاترافراموشمیکند. وتمامتصوراتقلقلکانگیزرامیسوزاندباپَرِعشقبهسویحقیقتمطلقپروازمیکند. ودرگرمیاینپروازبهطرفمطلقومجرد،تعصبهايمفلوکمیسوزد. وسیمایانسانکاملعیانمیگردد. استادقمشهایمیگوید:

عقلارچهجهانبدانبودستوار

پیراستوبسانعشقبرنانیست

(بر گرفته از باغ سبز عشق شاملو ، 1380: 16-15)

بنابراین،برایروشنشدنموضوعابتداضمنتعریفعقلوعشقازمنابعمختلفبهطوراجمالیازسیرعقلدرفلسفه،عرفانودینوسپسعشقازسهنظرگاهفلسفه،دینوعرفانموردبررسیقرارگرفتهاستپسازآنراجعبهوجوهامتیازعشقبرعقلازدیدگاهمختلفبحثمیشود.

2-1- بیانمسئله

باتوجهبهگستردگیمبحثعقلوعشقوعلاقهمندینویسندگانوبزرگانعلموادبوناشناختهومرموزبودنآن،واینکهدرهمهجایدنیانویسندگانوشعرایبزرگبهبحثوبررسیدرباباینموضوعمي پردازندوتوجهوعنایتیخاصازخودنشانمیدهند. مسئلهاصلیکهموجبپایهریزیاینرسالهشدهاستآغازمیکنیمچراکهمیخواهیمبرایشناختبهترعشقوعقلوتقابلآندودرسهاثرارزشمندراباعناویندیوانجامی،کیمیایسعادتغزالیورسالهعقلوعشقسعدیموردنقدوبررسیقراردهیمتابتوانیمبهسیرصعودیونزولیعقلوعشقدرآثارآنهاواقفگردیم،درنهایتمهمترینمسئلهمادراینرسالهبررسیتقابلعقلوعشقدردیوانجامی،کیمیایسعادتغزالیورسالهعقلوعشقسعدیاست.

3-1-اهمیتتحقیق

اهمیتاینتحقیقدرجنبههایکاربردیآناستکهمیتوانددردانشگاههابرایدانشجویانودرسازمانآموزشوپرورشبرایدانشآموزانومراکزفرهنگیمورداستفادهمخاطبینقرارگیردوپژوهشمزبوردرصدداستبابهرهگیریبجاازمنابعموجودوقابلدسترسوباتوسلجستنبهنظریههاتحلیلخوبیازتقابلعقلوعشقارائهدهد. اینتحقیققصددارد کهبهدورازپیشداوریهایمثبتیامنفیبهموضوعبپردازدولایههایپنهانیآنراموردبررسیقراردهد.

 

4-1- اهدافتحقیق

يكي از هدفهاي تحقيق بيان مسئله به صورت معرفي دقيق موضوع است كه به تشريح ابعاد از ديدگاههاي مختلف پرداخته است و سپس آثار مربوط به موضوع را مورد بررسي قرار داده و براي درك مطلب در بين اين آثار از آثار ديگر شاعران و نويسندگان نيز استفاده نموده است .

 

5-1- پیشینهتحقیق

درموردپیشینهتحقیقمیتوانگفتشایدبهصورتکلانتحقیقاتومطالعاتیدرآثاردیگرشاعرانوعارفانانجامشدهباشدامادراینموردتاجاییکهبندهاطلاعدارمپایاننامهایتدویننشدهاست.

بهعنوانمثالرسالهعرفانیدرعشقاحمدغزالیوسیفالدینباخزری تاليف ايرج افشار،رسالهعقلوعشقشیخنجمالدینرازی،دفترعقلوآیتعشقغلامحسینابراهیمیدینانی،نگاهیبهعشقمرتضیهاشمی،عشقنزدمولاناروانفرهادیو ... کههمهاینآثارپژوهشیدرزمینهعقلوعشقمیباشندولیدراینآثاراشارهایبهتقابلعقلوعشقدیوانجامی– کیمیای سعادت محمد غزالی و رساله عقل و عشق سعدی نشده است.

 

6-1- سوالاتتحقیق

سوالاصلی: آیاتقابلعقلوعشقدراشعارجامی– کیمیای سعادت محمد غزالی و رساله عقل و عشق سعدی همسان است؟

سوالفرعی: درجهومراتبعقلوعشقدردیوانجامی،کیمیایسعادتغزالیورسالهعقلوعشقچگونهاست؟

 

7-1- سازماندهیتحقیق

تحقیقحاضردرششفصلسازماندهیشدهاست:

فصلاول: بانامکلیاتتحقیقکهچهارچوبکلیتحقیقرامشخصمیسازدودرواقعاسکلتبندیتحقیقاست. اینفصلشامل: مقدمه،بیانمسئله،اهمیتتحقیق،اهدافتحقیق،پیشینهتحقیق،سوالاتتحقیق،سازماندهیتحقیق،روشکاروتحقیق،ابزارگردآوریاطلاعاتمیباشد.

فصلدوم: تعریفعقلوبررسیآنازدیدگاههایمختلفاست.

درفصلسوم: تعریفعشقوبررسیآنازدیدگاههایمختلفبهعملآمدهاست.

فصلچهارم: شمهایدربارهجامیوتقابلعقلوعشقدردیوانجامیموردبررسیواقعشده،

فصلپنجم: نگاهیگذرابراحوالوآثارمحمدغزالیوتقابلعقلوعشقدرکیمیایسعادتجلداولوجلددومبهعملآمدهاست.

فصلششم : شمهایدربارهسعدیوتقابلعقلوعشقدررسالهعقلوعشقسعدیمدنظرقرارگرفتهاست وسپسمقایسه،نتیجهگیریومنابعومآخذراآوردهایم.

 

8-1- روشکاروتحقیق

روشکاردراینپایاننامهکتابخانهایوفیشبرداریاستکهبعدازمطالعاتکلیصورتگرفتهاست. درمتناصلیهرکدامازموضوعاتکلی « عقلوعشق » بعدازتعریفازلغتنامه،بهدستهمضمونهایکوچکترتقسیممیشوند. سپسبرداشتیمختصرازابیاتزیرمجموعهمطرحمیگردد. وبرایهرمضمونکاربردی،نمونهابیاتویابهصورتنثرازاینسهاثر(دیوانجامی،کیمیایسعادتمحمدغزالی،رسالهعقلوعشقسعدی )ویاگاهازاشعاردیگرشعراذکرمیشود. همراهباجملاتیجهتتبیینهدفسرایندهمیباشد.

9-1- ابزارگردآوریاطلاعات

(­کتابخانهای­)مطالعهوفیشبرداری،گردآوریاطلاعاتوسازماندهیآنها.

 

فصلدوم

عقل و بررسي آن از ديدگاه مختلف

1-2-زبانحالعقل

«درتاریخنظمونثرفارسیآثارمتنوعومتعددیهستکهدرآنهاعقلیاخردبهزبانحالسخنمی‌گوید. سابقهسخنگفتنعقلیاخردبهادبیات پیشازاسلامبرمیگردد. درادبیاتدورهاسلامینیز،عقلپیشازاینکهباعشقگفتگوکند،تشخصیافتهوباموجوداتومفاهیمدیگرسخنگفتهاست. سخنگفتناوباعشقحدوداًازقرنهفتمهجریآغازمیگردد. عقلیاخرداگرچهبهمنزلهفاعلیامنبعداناییوحکمتموجودیاستشریفوروحانی،لیکنهنگامیکهباعشقهمسخنمیشودویابااوبهمقابلهمیپردازد،بهموجبمعناییکهبرایآندرنظرگرفتهمیشودوضیعترازعشقاست».

(پورجوادي ؛1385: 599)

عقل‌گوید«شش‌جهت‌حدّاست‌وبیرون‌راه‌نیست»		عشقگویـــد«راهاستورفتهاممنبارها»
عقلگوید: پـامنهکاندرفناجزخــارنیست		عشق‌گویدعقلراکِ«اندرتواستاینخارها»

(مولوي، 1371، ج اول:75)

همامتبریزیمیگوید:

عقل‌گویدبهنصیحتکه:«مدهجانبهلبش»

عشقفـــریادبرآردکه: «مکنفــرمانش»

(همام تبريزي ،1380، 122)

2-2- تعریفعقل

« عقل :بالفتح. ع . خردودانشودریافتصفاتاشیاءازحسنوقبحوکمالونقصانوخیروشریاعلممطلقاموربسببمعانیوعلوممجتمعهدرذهنکهبداناغراضومصالحانجامپذیردیابجهتهیئتنیکودرحرکاتوکلامکهحاصلستانسانرایاعقلجوهریستلطیفونوریروحانیکهبداندرکمیکند. نفسعلومضروریهونظریهراوابتدایوجودآننورنزدیکاختتانکودکاستسپسآنپیوستهتزایدمیپذیردتاآنکهبهکمالمی‌رسدوقتبلوغکودکومولانایوسفبنمانعدرشرحنصابنوشتهکهعقلدراصللغتمصدراستبهمعنیبنددرپابستنچونخردودانشمانعرفتنطبیعتمیشودبسویافعالذمیمهلهذاخردودانشراعقلگویندعقولجمعودوراندیشبیدار. مصلحتبین،گرهگشای،ذوفنون،حیلهگر،رنگآمیزمتین،تمامشیشه،دلخام،سبک،خامطینت،ناقص،تیره،روشنبین،بلندبازوازصفاتاوستوبالفظگسستنمستعملمیشود. ونیزعقلدیتوپناهوقلعهودلونامکوهیاستویجایپناهوجامةسرخکهبرهودجاندازدیانوعیازنگارجامهوبمعنیبندکردندواشکمراودریافتنودانستنوباصطلاححکمابمعنیملکیعنیفرشتهازدهفرشتگانکهنزدایشانمعینهستندوباصطلاحمتصوفهدربیانعقلوعلم،ایندوبیتچهخوشفرمودهاست :

گفتیکهبعقلوعلمجــویـــم		نــادیــدهکسیتــراچهگویم
جـــائیکهمحـالایندمآمــد		آنهــردوحجاباعظمآمــد

« 1 - عقلفهمیدن،دریافتکردن.2- هوش،شعورذاتی،فهم3- علم،دانش،مقابلجهل

4- جوهرمستقلبالذاتوبالفعلکهاساسوپایهجهانمابعدطبیعتوعالمروحانیتاستوهمانستکهدرتعریفآنگویند: هرجوهرمجردمستقلیذاتاًوفعلاًعقلاست. وچنینموجودیکهذاتاًوفعالاًمستقلباشدهمانعقلاستبهمعنیصادراولودومو ... است.

5- هماننفساستکهدرمراتبمختلفبهنامهاییمانندعقلبالقوه،بالملکه،بالفعل،وبالمستفادخواندهمیشود.

6- علمبهمصالحامورومنافعامورومنافعومضاروقبحافعال

7- قوهمدرکةکلیاتکهمرتبتکمالنفساست.

8- مطلقنفس،یعنیروحمجردانسان 9- عقلکلی،روحکلی

عقل: بندبرپایبستن»

(فرهنگمعین)

« عقل: خردودانش،علم// قوةدریافتصفاتاشیاازحسنوقبحوکمالونقصانوخیروشر،یاعلمبهمطلقاموربهسببقولیکهممیزقبیحازحسناست. فهم،شعور،دانایی،ادراک،دریافت،قوهممیز( اصطلاححکمت)ملک،فرشته//. (اصطلاحفلسفه)هماننفساستکهدرمراتبمختلفبهنامهاییمانندعقلبالقوهوبالملکهوبالفعلوبالمستفادخواندهمیشود. جوهرمستقلبالذاتوبالفعلکهاساسوپایةجهانماوراءطبیعتوعالمروحانیتاست. جوهریاستمجردازمادهدرذاتخودومقارنآن،وگویندعقلجوهریاستروحانیکهخداوندتعالیآنراخاصبدنانسانآفریدهاست .// (اصطلاحعروض)حذفحرفپنجممتحرکمفاعلتنکهلامباشد. درنتیجهمفاعتنمیماندوبهمفاعلنتبدیلمیشودوآنرادراینصورتمعقولگویند».