چکیده

اصل مهم «امر به معروف و نهی از منکر» که جزو فروع دین است, از جمله راه کارهای پر اهمیتی است که ریشه درکتاب وحی دارد و درسنت وسیرت و حدیث پیامبر(ص) و معصومین(ع) و گفتار و رفتار عالمان, بزرگان و اندیشمندان دینی دارای جایگاه ممتاز و ویژه ای است.انعکاس این ویژگی در آثار بزرگان ادب نیزگاه در حدّ بسیار عالی و درخشان به شکل هنری و موثر تجلّی یافته است. از این حیث , آثار سعدی, به ویژه بوستان, گلستان و قصاید, جایگاهی بسیار بلند منظر دارد. در این نوشته سعی نگارنده بر آن بوده است که با رویکردی روان شناختانه به نقد و تحلیلِ توصیفیِ راه کارهایِ امر به معروف و نهیِ از منکر فردی و گروهی در آثار سعدی بپردازد.

کلید وازه ها: 1-امربه معروف و نهی از منکر(فردی وگروهی)2 -افراد,طبقات اجتماعی؛حاکمان3- راه کارها4- بوستان ,گلستان , قصاید سعدی5- تحلیل روان شناختانه

*استاد یار بخش زبان و ادبیات فارسی

1- مقدمه

مقوله ی مهم « امر به معروف و نهی از منکر» که از بنیانی ترین راه کارهای اصولی ادیان است , طرحی وحیانی در جهت ایجاد جامعه ای سالم است که درآن آحاد جامعه در قبال یکدیگر مسئول اند. در واقع, تاکید آموزه های دینی مبتنی بر مسائلی است که جهت گیری جامعه را به سمت آرمان شهری ای می برد که فلاسفه و حکیمان در روزگاران متمادی آن را در خیال و آرزوی فیلسوفانه ی خود می پروردند. در چنین جامعه ای افراد آیینه ی صداقت و راستی یکدیگرند.گویی آگاهی و تعهد شریان حیات مادی و معنوی اجتماعی است که در آن دروغ و تزویر و ریا و مفاسد اخلاقی فردی و اجتماعی می رود تا جای خود را به راستی و اخلاص ویکرنگی و مصالح فردی و اجتماعی بدهد.

درست است که جنبه ی فردی امر به معروف و نهی از منکر به طور دقیق, دارای کارکردی برنامه ریزی شده و سنجیده نیست اما آگاهی درونی, تقوای باطنی و خواست معنوی متفابل, رمز آمادگی افراد در پذیرش حقیقت مُرّی اند که به تدریج, آن ها را به سَمتِ مَلَکات نفسانی خوب و اخلاق پرهیزگرایانه سوق می دهد.مسلّم است در جامعه ای که زمینه های ناسالم فردی و گروهی ازکجروی و انحراف, ستمگری و ستم پذیری, سوء ظن و بدبینی به صورت امری عادی و طبیعی در بیاید,آن آرمان شهری دینی که به وسیله ی پیامبران و حکیمان طراحی شده است ,کم کم جای خود را به پلید شهری ای می دهد که مانند طاعون مرگ آوری در تار و پودکل جامعه ی انسانی رخنه می کند.در چنین وضعی است که وظیفه ی فردی افراد حکم می کند تا از طریق صواب در عرصه ای وارد شوند که تنها آگاهی و اخلاص و راه کاردرست ضامن اجرای صحیح آن خواهد بود.

از سوی دیگر, جنبه ی گروهی و سازمانی «امر به معروف و نهی از منکر» است که مستلزم مکانیزمی درست و هدفمنداست تا به گونه ای آگاهانه و برنامه ریزی شده در جامعه ی اسلامی به مرحله ی اجرا درآید.مسئولیت اجرای آن آمران و ناهیانی اندکه در فرایند قدرت و نفوذ قرار گرفته اند و مشروعیت و صلاحیت آن در اذهان جامعه ی مُسلِم پذیرفته شده است.در صورت فقدان چنین امتیازی حاکمان خود به خود به ابزارهایی تبدیل می شوند تا با انواع ظاهر نمایی و تزویر هویّت پوچ و باطل خود را خوب و موجّه جلوه دهند و در صورت لزوم در برابر آمران و ناهیان حقیقی با تمام قوا بایستند تا تحت عنوان خارج شدگان از دین به قلع و قمع آن ها بپردازند.در چنین وضعیتی است که پیش روان حقیقی جامعه مطابق شریعت می توانند با حاکم جایر دست به جهاد فی سبیل ا... بزنند.

آن چه در این مقاله می آید,تنها, شمایی از جُستار «امر به معروف و نهی از منکر» از نگاه دقیق و ناقدانه ی سعدی متشرّع است که مورد تدقیق قرارگرفت:ابتدا به معانی واژگان و سپس به بررسی شیوه ی ارشادی و تحکّم آمیز امر و نهی در آثار سعدی- گلستان, بوستان و قصاید- پرداخته شد.ضرورت و اهمیت این تحقیق را می توان در چند نکته خلاصه کرد:

1- تعمیق در باره ی راه کار«امربه معروف و نهی از منکر» در متون کلاسیک فارسی.

2- آشنایی با شیوه ی ارشادی امر و نهی در اندیشه ی سعدی.

3- ارائه ی الگویی درست و موثر از« امر به معروف و نهی از منکر» برای جامعه ی معاصر.

2- تعریف امر به معروف و نهی از منکر

2-1- تعریف لغوی

در لسان العرب آمده است:«والمعروف صذّ المنکر... ما یستحسن من الافعال». (ابن منظور,ج9, 1413) و« والمنکر ...وهو ضد المعروف و کل ما قبحه الشرع و حرّمه و کرهه هو منکر...»(همان,ج14). از واژه ی «امر» «ائتمار؛ یکدیگر را امر به معروف کردن, رایزنی در باره ی فتنه و قتل و آیه ی وائتمروا بینکم بمعروف به معنای اول و آیه ی ان الملا یاتمرون بک لیقتلونک به معنای دوم است(قمی,1385:24)؛ و واژه ی «نهی بازداشتن , ضد امر کردن( و نهی النفس عن الهوی) انتهی و تناهی عنه از آن بازایستاد و خودداری کرد. تناهوا عن المنکر: یکدیگر را از کار زشت بازداشتند (کانو لایتناهون عن منکر.)؛ عقل را از جهت این که انسان را از کارهای زشت نهی می کند نهیه گویند. نهی جمع نهیه(لایات لاولی النهی)(همان,ص292).

2-2- تعریف اصطلاحی

واژه ی«امر» در اصطلاح آن است که مهتری کهتری را گوید: افعل! و او مرید آن باشد که بکند(سجادی,1366:293). در کتاب اصول الفقه «طلب با دو شرط دلالت بر وجوب می کند1- از شخص عالی صادر شده باشد.2- عاری باشد از قرینه ای که دلالت استحباب یا جواز کند» (ولایی,1387:65).معانی امر در قران و سنت بعث و تحریک(اقیمواالصلاه),تهدید(اعملوماشئتم),استحباب,اباحه,تعجیز و تسخیرو... آمده است.(ولایی,ص6-66).

امر بر دو قسم است : 1-مولوی2- ارشادی. درواقع, در هر واجبی دو امر وجود دارد:« یکی اولی و مولوی و حقیقی که بر آن ثواب و عقاب مترتب است مثل امر«صلّ»«صم». دیگری امری ثانوی که ارشاد به امر اولی است. پس مکلّف اگر نماز بخواند هر دو امر را فرمانبرداری کرده است»(همان,ص67).

واژه ی «نهی»در اصطلاح «هر کلامی را که دلالت بر درخواست ترک کند,اطلاق می شود». اقسام نواهی در قران بدین صورت است: « صیغه ی نهی(ولاتقربوا مال الیتیم),امری که دلالت بر ترک کند(ذروا ظاهرالاثم و باطنه), ماده ی نهی(ینهی عن الفحشا), ماده ی تحریم(قل انماالفواحش),نفی حلیت(لایحل لکم ان ترثوا النسا),نفی فعل(فلاعدوان الا علی ا لظالمین), مقارنه و وعید و...(همان,ص70-69)

معنی اصطلاحی امر به معروف و نهی از منکر از نظر حقوق مدنی نیز به صورت ماده های قانونی آمده است که چون با تحلیل توصیفی این نوشته چندان مرتبط نیست, از آوردن آن خودداری می گردد.

3- نگاهی به پس زمینه ی ذهنی و اندیشگی مذهبی سعدی

«الشیخ الامام المحقّق افصح المتکلّمین ابو محمّد مشرف الدین (شرف الدین) مصلح بن عبدالله بن مشرّف السعدی الشیرازی, »(صفا,ج1/1368:584,3) در خانواده ای مذهبی ومومن به احکام دین چشم به جهان گشود.( 606-690) و بنا به قول خود او.« همه قبیله من عالمان دین بودند»(سعدی,غزلیات1384:27)؛بنا بر این, در مذهبی بودن سعدی چنان که در لابه لای آثارش نیز می توان به وضوح دید, نمی توان تردید کرد.در باره ی پدر او به نقل قول دولتشاه آمده است:«... «گویند پدر شیخ ملازم اتابک بوده»یعنی اتابک سعد بن زنگی, و البته قبول چنین قولی با اشتغال پدر سعدی به علوم شرعیه منافات ندارد.سعدی هم از دوران کودکی تحت تربیت پدر قرار گرفت و از هدایت و نصیحت او برخوردار گشت ولی در کودکی یتیم شد و ظاهرا در حجر تربیت نیای مادری خود که بنا بر بعض اقوال مسعود بن مصلح الفارسی پدر قطب الدین شیرازی بوده, قرار گرفت. و مقدمات علوم ادبی و شرعی را در شیراز آموخت و سپس برای اتمام تحصیلات به بغداد رفت....»(صفا,همان,ص592 ).

چنان که پیداست,از دوران کودکی سعدی اطلاعات دقیقی در دست نیست. جز این که از فحوای آثارش بتوان از پس زمینه ی اندیشه ها و جهان بینی مذهبی شاعر ردّی به دست آورد.کودکی او خاطره ی همراهی با مردی مودّی آداب شرعی است:« یاد دارم که در ایام طفلی متعّبد بودمی و شب خیز و مولع زهد و پرهیز. شبی در خدمت پدر,علیه الرحمه, نشسته بودم و همه شب دیده بر هم نبسته و مصحف عزیز در کنار گرفته و طایفه ای گرد ما خفته. پدر را گفتم: یکی از اینان سر برنمی دارد که دوگانه ای بگزارد...(سعدی,1384:89). در حکایتی دیگر در بوستان, سعدی به توجه پدرش درمقدمات علم اندوزی اشاره می کند و می گوید:

ز عهد پدر یاد دارم همی که باران رحمت بر او هر دمی

که در طفلیم لوح و دفتر خرید ز بهرم یکی خاتم زر خرید...

(سعدی,1381:189)

این پس زمینه ی اندیشه ی مذهبی سعدی در موارد بسیاری چه در حوزه عمل به احکام دین و چه در دایره ی اعتقادات قلبی در آثارش دیده می شود.در حکایتی که در حالت طفولیت خود ,درباره ی آداب وضو ,سخن می گوید, نوع بیانش به گونه ای است که کاملا سرسپرده ی احکام عملی دین به نظر می رسد(همان,ص160).

این تقید به اعتقادات دینی و حدود شرع - بیش تر با صبغه ی فلسفی- در حکایت دیگر شاعر در سفر به هندوستان به وضوح ملاحظه می شود.شاعر در حکايت «سفر هندوستان و ضلالت بت‌پرستان»- که فرقی نمی‌کند يک سفرعينی باشد يا ذهنی(رک,حسن لی,سعدی آتش زبان,1380:59)- به خوبی در می‌يابد که انسان‌هـا در استحاله‌ی تـوانايی ناچيز و جزيی خود به شناخت وجودی قادر مطلق می‌کوشند و آن را در هيات خداوندی دانا و توانا می‌پرستند و اين سببي است كه علامت سوال بزرگی در ذهن شاعر نقش ببندد و بالاخره, سعدی در نهايت صدق و صداقت از برهمن سبب دل باختگی و پرستش کاروان‌ها زائر مومن را مي‌پرسد كه به ديدار آن صورت بی روان روانند. در‌حالی‌که اين پرسش برخاسته از واقع‌بينی شاعر نه تنها, صفحه‌ای از دفتر حقيقت به روی چشم دلش نمی‌گشايد, شور خودشيفتگي فردی برهمن يعنی, خشمش را نيز بر می‌انگيزد:

بر اين گفتم ان دوست دشمن گرفت چـو آتش شد از خشم و در من گرفت

فتادند گـبران پـــازند خـــوان چـو سگ در من از بــهر آن استخوان

(سعدي,1381:178)

چنان‌کـه شاعر اشاره می‌کند سبب تغافل, بی‌تـوجهی صرف بت‌پرستان به واقعيّت امور بود که راه کژ در چشمشان راست جلوه می‌کرد(همان,180). شايد بتوان غايت عناد شخص«برهمن» را در اصرار لجوجانه‌اش در باره‌ی شئی بی‌قدرتی دانست که او در پندار خود توانايش تصوّر می‌کند. چنان که سعدی موشکافانه به حرکات کاذب بت - که برهمن از آن آگاه است - اشاره می‌کند(همان).نکته‌ی مهمّ در نظر سعدی آن است که تا آدمی از توجّه به توانايی جزيی و غير واقعی خود و غیر همچون فهم و ادراک, قدرت اراده‌ی تغيير امور و کارها و... بيرون نيامده و تنها به يک قدرت فعّال مايشاء توجه نکند, هم چنان, در خودشيفتگی تصوّری خود باقی خواهد ماند.چنان که ملاحظه گردید,این جنبه ی تشرّع سعدی و دفاعی که از دین دارد کاملا به گونه ی فلسفی و آگاهانه است و جنبه های عوامانه ی جانبداری از دین در آن دیده نمی شود.

در بخش اندیشه ی کلامی نیز این پس زمینه ی اندیشگی در غالب حکایات سعدی به چشم می خورد.به رغم دیدگاه برخی از صاحب نظران شاعر در هیات شخصیت های حکایات غالبا دیدگاه فلسفی و کلامی خود را به خواننده تحمیل می کند. نگاه جبری گرایانه ی سعدی که گاه با دیدگاه های اصالت اختیار شخصیت های داستان درمی آمیزد این تناقضات را پر رنگ تر می کند. چنان در اغلب حکایت ها مشاهده می گردد, اصالت جبری گرایانه مزیت و برتری می یابد.

با نگاهي به آثار سعدي، به تناقض آشكار آراي سعدي درباره‌ي فطرت انساني مي‌توان پي برد. سعدي در جايي اصل رشد اخلاقي را يادگيري مي‌داند و گاه به سرشت خوب و بد افراد معتقد است.يعنی انسان‌ها به طور فطری يا بدند و يا خوب. گاه شاعر حکايتی را نقل می‌کند که از زبان راوی يا راويان حکايت می‌باشد.مثلا؛ در حکايت« طايفه‌ی دزدان عرب» که موضوع داستان درتعليم و تربيت تازه جوانی است که در ميان قافله‌ی دزدان‌ گرفتار آمده است,سخن شاعر از زبان روايان حکايت شنيده می‌شود. در اين حکايت دو شخصيّت وزير و پادشاه هستند که در باره‌ی استعداد ذاتی انسان سخن مـی‌گـويند.بدين صورت که يکی از وزرا به شفاعت از پادشاه می‌خواهد که او را آزاد کند چرا که جـوان است و تربيت پذير. اما پادشاه اعتقادی به تربيت نداردامّا, وزير بـا دليل و بـرهان و نقل حديث پادشاه را قـانع می‌کند کـه تربيت‌پذير‌است که « در حديث است: ما من مولود الا و قد يولد علی الفطره فابواه يهوّدانه او ينصّرانه او يمجّسانه .

پادشاه به اکراه تسليم رای وزير می‌شود.. بعد از آن استاد اديبی نيز به تربيت او می‌گمارند و وزير هم گزارش تغيير احوال او را به پادشاه می‌دهدکه« تربيت عاقلان در او اثر کرده است و جهل قديم از جبلّت او به در برده» اما پادشاه هم‌چنان اصرار به فطری بودن شخصیت انسان اصرارمي‌ورزد.از طرفي وزير نيز بـه حرف خود پايبند است كه تربيت‌پذير است تا اين که« دو سالی بـرآمد. طايفه‌ی اوباش محلّت در او پيوستند و عقد مرافقت بستند تا به وقت وزير و هر دو پسرانش را بکشت و نعمتی بی قياس بر داشت و به مغاره‌ی دزدان به جای پدر نشست و عاصی شد. ملک دست تحيّر به دندان گزيدن گرفت و گفت:

شمشير نيک از آهن بد چون کند کسی؟ نـاکس به تربيت نشود ای حکيم کس

باران که در لطافت طبعش خلاف نيست در بـاغ, لاله رويـد و در شوره‌زار, خس

(سعدي2-1384:61)

بسياری از منتقدان برآنند که عقيده‌ی خود سعدی چيز ديگری است.با اين حال,موارد فراوانی وجود داردکه ثابت می‌کند,ديدگاه شاعـردربـاره‌ی ماهيّت انسان تناقض‌آميز‌است(سعدی,1384:155).گفتار راويان حکايات اغلب عقيده‌ی خود سعدی است. مثلا ؛در حکايت ياد شده, شاعر پايان‌بندی داستان را بـه ذاتی بـودن خـوبـی و بـدی در انسان اختصاص می‌دهد کـه در واقـع,عقيده‌ی خـود اوست.

4- تحلیل جنبه ها ی فردی و گروهی امر و نهی از دیدگاه سعدی

چنان که اشاره شد جهان اندیشه ی سعدی – با نظر به این که مبتنی بر جهان بینی دینی است و صبغه ی مذهبی آن هم آشکار است- جهانی با وسعت نبوغ خود شاعرست.امر و نهی دینی در نگاه او از تساهل و تعامل گسترده ای برخوردار است.سعدی هرچند انسان عصر قرون وسطایی است و در یکی از تیره ترین و متعصبانه ترین دوره ی تاریخ بشر می زیسته است ,اما وسعت مشرب او گستره ی بی نهایت زمان ها را دربر می گیرد؛تمامی نتگناها و دیوارهای ساختگی مذاهب و طریقه ها را در می نوردد و نه تنها از او شخصیتی جهانی می سازد بلکه جهان اندیشه ی او را نیز تا حیطه های فرا-زمانی , فرا-مکانی می گستراند.

آموزه های دینی سعدی به هیچ وجه, او را در دایره های تعصّب اندیشی و محدویّت نگری گرفتار نمی کند. ذهن شاعر به گونه ای است که قصد دارد «... از شرّ پندارهایی که او را به زتجیر کشیده و عقیم کرده رها شود,...آزادی و استقلال تنها زمانی خواهد آمد که زنجیرهای پندارگسسته شود(فروم,فراسوی زنجیرهای پندار,1382:216). در واقع,ذهن و زبان شاعر مبتنی بر اصلاح امور فردی و اجتماعی همه ی انسان هاست.اندیشه ی مصلحانه وانسان دوستانه ی او تا به حدّی است که تصرّف تمام ملک زمین رادرعوض قطره ی خونی که برزمین بریزد بی ارزش می داند(سعدی,1381:52).حیطه ی اوامر و نواهی که سعدی آن را ترسیم می کند بیش تر جنبه ی ارشادی است؛ صبغه ی دلسوزانه ی آن بسیار برجسته و گویا است.حكمت عملي، نگرش آگاهانه و عميق جامعه‌شناختي، شيوه‌ي مسئوليت‌پذيري،حسّ تعاون و نوع‌دوستي و... در انديشه و كلام, اوج اندیشه های مصلحانه ی سعدی است شايد, تعبير بني‌آدم اعضاي يكديگرند ـ مضمون معروف و زبانزد عصر سعدي كه اصل آن در رساله‌ي بولس طرسوسي مروّج بزرگ مذهب عيسوي آمده و در احاديث نبوي هم مشابه آن ديده شده‌است ـ(سعدي,1384:164,5), تصويردقيق و عميق روابط ميان‌فــردي و تعامل همه جانبه‌ي اعضاي يك جــامعه‌ي پوياست كــه شاعر آن را بــه زيبايي انعكاس داده است.در واقع، این حسِّ هم‌دردي و نوع‌دوستي بالاترین حدّ کلام انسان دوستانه ای است که سعدي به آن تأكيد مي‌ورزد:

بني آدم اعضـاي يـك‌ديـگـرنـد كـه در آفرينش زيك گـوهـرند

چو عضـوي بـه درد آورد روزگار دگــر عضوهـا را نمـانـد قــرار

تـوكـز محـنت ديگران بي غمي نشـايـد كـه نـامت نهند آدمي