مقدمه

حبس به عنوان کیفر در تاریخ تحولات حقوق کیفری یعنی نیمه دوم قرن هیجدهم همواره به عنوان یک واقعیت گریزناپذیر وجود داشته است. هر چند در طی ادوار مختلف تحولاتی در رویکرد به فلسفه مجازات حبس پدیده آمده است. حق آزادی که پس از حق حیات اساسی ترین حق بشر محسوب می شود جایگاه خود را پیدا کرد و بر همین مبنا چهارچوب روابط قوای حاکم بر شهروندان بارها تعریف شد و حقوق شهروندی افزایش یافت و این مساله موجب قرونی تکالیف حکمرانان شد.

مردم به دنبال دولتهای پاسخگو بودند و انتظار داشتند حاکمان حقوق اولیه شهروندان را به صورت تمام و کمال حفظ و حراست کنند.

محور قرار گرفتن حقوق اساسی شهروندان بویژه آزادی، سلب آزادی از افراد را به عنوان یک استثناء کاملاً محدود مطرح کرد و گستردگی استفاده از حبس و بازداشت موقت را زیر سوال برد و سلب آزادی تنها برای موارد مهم و خطرناک مجاز شمرده شده و از این حیث به لحاظ نظری مشروعیت کاربرد حبس در شکل جاری آن دچار تردید شد و کمتر کسی می پذیرفت که از تمام مجرمان باید سلب آزادی شود.

آمارها نشان داد که حبس کیفری چه با فلسفه ارعاب بازدارندگی چه با فلسفه ا صلاح و درمان با شکست عملی مواجه شده است. در کشورهای با نظام کیفری حبس محور، نه تنها ارتکاب جرم کاهش نیافت، بلکه آمار تکرار جرم توسط محکومین سابقه دار رقم بالایی است.1

ضمن این شکست عملی انتقادهای گسترده ای به آثار منفی زندان هم از لحاظ اقتصادی هم از لحاظ اجتماعی صورت گرفت.

هزینه های اقتصادی بالای زندان، حرفه ای تر شدن مجرمان زندانی شده، از هم پاشیدن خانواده های زندانیان و... تنها بخشی از اشکالات زندان بشمار می رفت.2

همه این اشکالات باعث شد حقوقدانان و متفکران علوم کیفری به دنبال یافتن جایگزین هایی برای مجازات حبس باشند در جهت تعدیل این کیفر. منظور همان اشکالات نامبرده شده در کنار شکست عملی مجازات حبس و تردیدهایی که در مشروعیت نظری مجازات زندان پدید آمده بود میباشد.

موج این تحولات به کشور ما هم رسیده است- تدوین لایحه مجازات های اجتماعی- نشان می دهد که دستگاه قضایی درصدد بر طرف کردن مشکل حبس محوری نظام کیفری می باشد نتایج یک تحقیق صورت گرفته شده نشان می دهد اکنون در قوانین کیفری ما بالغ بر هفتصد عنوان مجرمانه با مجازات حبس وجود دارد که 6/15 درصد این حبس ها شش تا نه ماه و 30 درصد آنها بیش از شش ماه تا 2 سال و بقیه بیش از 2 سال است.1

علاوه بر تردیدهایی که در مشروعیت نظری این مجازاتها به لحاظ حقوق بشری پیش آمده است و اشکالات عدیده ای که برای مجازات زندان برخواهیم شمرد در رویکرد اخیر دستگاه قضایی نسبت به کیفر سالب آزادی و تحدید موارد آن دو دلیل دیگر هم وجود دارد: 1- شکست عمل برنامه اصلاح و درمان در زندان ایران 2- نوع نگاه ریاست قوه قضائیه_ آیه الله شاهرودی_ به مساله زندان در فقه اسلام است.2

ایشان در سخنرانی های مختلفی از جمله در همایش مجازاتهای جایگزین حبس اشاره کردند که حبس در اسلام فقط در مواردی استثنایی استفاده می شود، بنابراین رویکرد نظام جمهوری اسلام هم باید به استفاده محدود از این مجازات باشد. با این همه، چه در ایران و چه در کشورهای دیگر، محور حرکت به سوی محدود کردن حبس است نه حذف کامل آن از نظام عدالت کیفری، زیرا با توجه به خطرناکی برخی مجرمان برای آسایش و امنیت عمومی امکان حذف کیفر حبس از زراد خانه کیفری وجود ندارد.

ساماندهی تحقیق :

مجازات حبس به عنوان یکی از مجازتهای اصلی در قوانین جزایی اکثر کشورها از جمله ایران در گذشته و حال بوده است. ولی در قرن بیستم علی الخصوص سالیان پس از جنگ جهانی دوم تحت تاثیر اقدامات جنبش دفاع اجتماعی با تاکید بر رعایت حقوق بشر و سازمان های بین المللی با صدور اسنادی مانند: میثاق بین المللی حقوق مدنی و سیاسی (1966) و قواعد توکیو (1990) و نیز تحت تاثیر مطالعات سنجش، گستردگی استفاده از مجازات حبس زیر سوال رفته و سلب آزادی برای موارد مهم و خطرناک مجاز شمرده شده است.

موج این تحولات اخیراً به ایران هم رسیده که تدوین لایحه قانونی مجازات اجتماعی بیانگر این امر می باشد. با توجه به نو بودن موضوع جایگزین های حبس در ایران، در حال تصویب بودن لایحه مذکور و توجه ناچیز و اندک قانونگذار کیفری ایران به این موضوع، در این تحقیق به بحران عملی و نظری مجازات حبس (عوامل عملی و نظری موثر بر طرح جایگزین های حبس)، مبانی قانونی و مفهوم و اهداف ویژگی ها و شرایط کلی جایگزینهای حبس و نیز جایگاه برنامه ها و راهکارهای اتخاذ شده در قبال این بحران ها و قواعد و مقررات مربوط به جایگزین های حبس در حقوق کیفری ایران جایگزین های سنتی و جدید (از باب تسامح ) نسبی و مطلق در حقوق کیفری ایران پرداخته شده است.

نتایج بدست آمده در این تحقیق با توجه به سوالات آن بیانگر موارد زیر بوده است: طبق آمارها و مطالعات انجام شده مجازات حبس از لحاظ نظری و عملی (ناتوانی در رسالت ها و اهدافش و مشکلات وارده بر زندان مانند مشکلات اقتصادی، اجتماعی، بهداشتی و روانی) با بحران و ناکارامدی روبرو بوده است.

- منظور از جایگزین های حبس، مفهوم موسع آن است و اجرای مفید و موثر روش های جایگزین حبس نیازمند داشتن قانونی صریح و کامل و نیز فرهنگ سازی لازم می باشد.

- علی رغم پیش بینی جایگزین هایی در حقوق کیفری ایران برای مجازات حبس، همواره این مجازات به عنوان بهترین واکنش در مقابل بزهکار به شمار می رود.

بنابراین در این تحقیق سعی شده که کل موضوعات مورد بحث در دو بخش تنظیم گردد. در بخش اول بحث شکلی قضیه است و بیشتر موضوعات پایه ای و سوابق موضوع است. که این اطلاعات بیشتر کتابخانه است که از کتاب های در دسترس و سایت های اینترنت گرفته شده است. که در این بخش به تعریف لغوی و اصطلاحی زندان پرداخته شده است و متعاقب آن از تاریخچه زندان در دنیا و ایران می گوییم که دارای چه سابقه ای می باشد. و اینکه علل گرایش به سمت انتخاب جایگزین های حبس چیست و زندان دارای چه معایبی است که باعث رویگردانی مسئولین نظام از آن شده است. و در آخر این بخش به بیان مفاهیم و اهداف و فواید جایگزین ها پرداختیم و در بخش دوم به بیان انواع جایگزین ها پرداختیم چه سنتی چه جدید چه نسبی و چه مطلق بیان شده می پردازیم و به فراخور پیشنهاداتی ارائه خواهیم کرد. و در آخر به نتیجه گیری از مطالب بیان شده پرداختیم و به فرا خور پیشنهاداتی بیان شده است.

تبیین موضوع رساله و ضرورت راجع به آن

مجازات به عنوان یکی از انواع واکنش اجتماعی همواره شاهد تحولاتی در جهت مبارزه مناسب تر علیه بزهکاری و بزهکاران و نیز تامین امنیت اجتماعی بوده است حال با توجه به نقشی که آزادی در زندگی افراد ایفا می کند ایجاد محدودیت یا سلب آن به عنوان ضمانت اجرای هنجارها و ارزش های مورد احترام جوامع از دیرباز به عنوان رایج ترین ابزار مقابله با بزهکاران مورد توجه بوده است زیرا سرافکندگی و رنج حاصل از آن می تواند موجب ارعاب و بازدارندگی و جبران خطای ارتکابی را فراهم نماید.

روش ها و کیفیت اجرای این ضمانت اجرا به تدریج در ادوار مختلف تحول یافته و از حالت تنبیهیِ صدف به جنبه اصلاحی و در نهایت به عنوان وسیله بازپروری اجتماعی بکار گرفته شد.

هر چند زندان مجازاتی شایع و معمول است و به کرات اجرای آن از طرف علمای حقوق جزا و جرم شناسی و سازمانهای بین المللی توصیه شده است اما نباید از نظر دور داشت که زندان به شرطی می تواند موجبات تنبه و اصلاح و تربیت بزهکار را فراهم آورد و او را برای زندگی اجتماعی آماده سازد که با روش های صحیح علمی و قضایی به موقع اجرا گذاشته شود وگرنه جز به گمراهی کشاندن محکومان و ایجاد فساد و آلودگی غیرقابل اصلاح برخی از آنان و ازدیاد تکرار جرم ثمره دیگری نخواهد داشت. سلب آزادی افراد ممکن است به علل و اشکال مختلفی انجام شود گاه به لحاظ تسهیل در امر تحقیق و بازپرسی تا تعیین تکلیف فرد بازداشت شده و گاه نیز به عنوان مجازات و کیفر عمل مجرمانه به کار می رود.

سلب آزادی موقت برای تسهیل در رسیدگی جنبه احتیاطی و تامینی داشته و معمولاً با هدف جلوگیری از تبانی و فرار متهم یا امطای آثار و دلایل ارتکاب جرم صورت می گیرد. در حالیکه سلب آزادی به عنوان مجازات پس از اثبات بزهکاری به موجب رای دادگاه و با هدف مورد نظر مقنن به منظور جلوگیری از تکرار جرم و تنبیه یا اصلاح و تربیت محکوم صورت می گیرد.

مجازات سالب آزادی ممکن است کوتاه مدت یا بلندمدت باشد در حبس کوتاه مدت به لحاظ کوتاهی زمان اقامت محکوم علیه هیچ گونه برنامه اصلاحی در مورد وی قابل اعمال نیست و معایب آن موجب مناقشات بسیاری گردیده است. در مورد خطری که زندان کوتاه مدت از لحاظ فساد مجرمین اتفاقی و تبدیل آنها به مجرمین به عادت دارند اعتراض دارند. در حبش های کوتاه مدت پس از انجام آزمایش ها بر روی محکوم برای مدت اقامت وی برنامه ریزی های تربیتی- حرفه ای- آموزشی صورت گرفته و با عنایت به فرصت کافی برای اصلاح و بازسازی او مساعی لازم انجام می گیرد.

مجازات سالب آزادی به ویژه حبس های کوتاه مدت در عمل با مشکلات عدیده ای مواجه گردید. جمعیت کیفری زندان و تکرارکنندگان جرم به طور روز افزون افزایش یافت. با توجه به شکست عملی اندیشه اصلاح و درمان امروزه تردیدهای فزاینده ای نسبت به نقش کیفر سالب آزادی اعم از کوتاه مدت و بلندمدت و مشروعیت آن ایجاد گردیده و از رواج اولیه آن بیش از پیش کاسته شد. اندیشمندان حقوق کیفری اکنون برای گریز از مشکلات زندان ها ضمن تحدید قلمرو این مجازات راه حل هایی را ارائه می کنند که فاقد معایب سالب آزادی بوده و در بردارنده کنترل اصلاح، جبران، پیشگیری مناسب برای این مجازات باشد. یکی از مهمترین راه ههای تحدید این مجازات تدابیر جایگزین می باشند که ضمن برآورده کردن هدفهای کیفری هزینه های مادی و معنوی اجرای مجازات زندان را کاهش می دهند. در این اندیشه به زندان به مثابه آخرین حربه نگریسته می شود و تا هنگامی که دیگر شیوه های کیفردهی دسترسی پذیر و سودمند باشد توسل به زندان ناموجه تلقی شده است. این جایگزین ها از نظر تاریخی ابتدا با جایگزین های زندان کوتاه مدت وارد قلمرو نظام کیفری شد و به تدریج توسعه یافت و در قوانین جزایی کشورهای مختلف وارد شد برخی از آنها به شکل جایگزین حبس دست قاضی را بازگذاشت تا به جای کیفر حبس به آنها توسل جوید و برخی دیگر به شکل مستقل یک نوع مجازات تلقی شده و بر سیاهه ی کیفرها افزوده شدند.

در نظام کیفری ایران ضمن شناسایی مجازات سالب آزادی، تحت تاثیر اندیشه های کیفرشناسان از بدو قانون گذاری تدابیری نیز برای تحدید یا اجتناب از آن در نظر گرفته شد و در دوره های مختلف قانونگذاری تحولاتی را پشت سر نهاده است.

 

اهمیت تحقیق

تحقیق حاضر به طور کلی به این خاطر حائز اهمیت است که روش های جایگزین احتمال اصلاح و بازپروری کردن بزهکاران و امکان پیشگیری از تکرار جرم را افزایش می دهند و مجازاتها را با شدت جرم و میزان خطرناکی مجرم متناسب می کنند (فردی کردن مجازاتها) موجب کاهش ایرادات و معایب وارده بر مجازات حبس می شوند (هزینه اقتصادی بالا- جرم زا بودن زندان)

اهمیت این تحقیق در بررسی جایگزین های حبس جهت تعدیل ان به علت نو این مساله خصوصاً در ایران در حال تصویب لایحه مجازتهای اجتماعی و توجه ناچیز و اندک قانون گذاری کشور ایران به برنامه جایگزین های حبس است.

اهداف تحقیق:

بررسی بحران عملی و نظری مجازات حبس، جایگاه برنامه ها و راهکارهای اتخاذ شده در قبال این مشکلات و بحران ها در حقوق کیفری ایران، بررسی مفاهیم، اهداف و قواعد و مقررات مربوط به جایگزین های حبس و در مجموع پیش بینی و بکارگیری برنامه و شیوه های مناسب تر برای برخورد با آثار نامطلوب مجازات حبس از یکسو و متنوع کردن ضمانت اجراها از سوی دیگر در حقوق کیفری ایران از اهداف عمده این تحقیق است.

سوالات تحقیق:

1-ایا حبس از لحاظ عملی و از لحاظ نظری با بحران و عدم مشروعیت مواجه است ؟

2- ایا منظور از جایگزین های حبس مفهوم موسع است؟

3- اجرای برنامه های جایگزین حبس مستلزم رعایت چه شرایطی است ؟

4-ایا تدابیری به عنوان جایگزین حبس در حقوق کیفری ایران پیش بینی شده است؟

5- چه تدابیری به جای حبس می توان پیش بینی کرد که فاقد معایب آن بوده و از طریق آنها ضمن تأمین حقوق جامعه به اهداف اصلاح و پیشگیری از تکرار جرم دست یافت؟

6-مجازات جایگزین چیست ؟ چه انواعی دارند؟ چگونه اعمال و اجرا میشود؟

7- آیا زندان همچنان بهترین وسیله برای دفاع از اجتماع در مقابل بزهکاران است؟

8- علل گرایش سیاست جنایی کشورهای مختلف از جمله ایران به جایگزین های حبس در قلمرو کیفر سالب آزادی چه می باشد؟

مشکلات تحقیق :

عمده ترین مشکلاتی که در راه تکمیل این تحقیق وجود دارد یکی در مورد وجود آمار رسمی و عینی مورد نیاز برای عینیت بخشیدن و مستندتر کردن ادعاهای آمده در این تحقیق در قسمت مربوط به عوامل ناکارامدی کیفر حبس بود. یکی دیگر از مشکلات کار تحقیقاتی فاصله زیاد با مراکز علمی و کتابخانه ای مختلف بوده بخصوص برای ما شهرستانی ها.و در اخر عدم همکاری سایر دانشگاهها با ما جهت انجام تحقیقات کتابخانه ای تنها به این علت که دانجوی انجا نبودیم.

روش تحقیق :

روشی که برای تحقیق بکار گرفته شده نوعاً به روش نظری بوده و بر مبنای مطالعات کتابخانه ای، فیش برداری و استفاده از نظرات اساتید رشته حقوق و مراجعه به مراجع قضایی انجام شده، ولی متاسفانه با کمبود منابع مواجه هستیم.

 

سابقه تحقیق:

پیش بینی جایگزین هایی برای کیفر سالب آزادی در چند دهه اخیر تحت تاثیر مطالعات جرم شناختی مورد توجه قانون گذاران مختلف قرار گرفته است. در ایران موضوع این جایگزینی بطور مستقل و جامع مورد مطالعه قرار نگرفته است هر چند لایحه مجازاتهای اجتماعی در این خصوص تدوین شده و در موادی از پیش نویس قانون آئین دادرسی کیفری به این موضوع اشاره شده است ولی عملاً مقالاتی مختصر در ارتباط با آن در نشریات حقوقی درج شده است همچنین در این خصوص کتابی توسط دکتر محمد آشوری تدوین شده که گامی نوین در جهت شناساندن مجازاتهای جایگزین به شمار می رود. با عنایت بر تاکیدی که برای حمایت از آزادی های اساسی و همچنین دفاع موثر از جامعه در مقابل تظاهرات مجرمانه می گردد و اهمیتی که موضوع اصلاح و پیشگیری بزهکاران و پیشگیری از تکرار جرم دارد بررسی تدابیری که فاقد معایب مجازات سالب آزادی بوده و متضمن اهداف مزبور نیز باشند به عنوان جایگزین مجازات سالب آزادی ضرورت تحقیق مستقل و جامعی را در این زمینه ایجاب می کند.

بخش اول: مفاهیم و تاریخچه و مبانی زندان و جایگزین ها زندان

قبل از اینکه وارد بحث اصلی شویم بجاست که تعریفی از اصطلاحات مطروحه ارائه دهیم تا راحت تر بتوانیم وارد مباحث شویم و در این راستا قبل از اینکه بخواهیم تاثیرات منفی زندان را بر روی زندگی افراد داخل آن بررسی کنیم و در نتیجه وجود این تاثیرات منفی به سراغ جایگزین های حبس برویم باید دید که در اصطلاح عرفی و قانونی زندان به چه معناست و دارای چه تاریخچه ای در دنیا و ایران است.

فصل اول : مفهو و تاریخچه ی زندان در دنیا

مبحث اول : تعریف لغوی و اصطلاحی زندان:

در آئین نامه های مربوط به سازمان زندانها از زندان چنین تعریفی ارائه شده است:

«زندان محلی است که در آن محکومین قطعی با معرفی مقامات ذیصلاح قضایی و قانونی برای مدت معین یا به طور دائم به منظور اصلاح و تربیت و تحمل کیفر نگهداری می شوند.1

تعریفی که از قانون در خصوص زندان ارائه شد یک تعریفی بود که در لغت نیز زندان را بدین نام و مفهوم تعریف کرده اند:

«جای نگهداری بزهکاران و مطلق زندان منصرف به زندان کیفری است اکنون زندان محل تربیت مجرمان شده است زندانیان را اهل سجون نام نهاده اند که تقسیم بندی های مختلفی بر آن مترتب است که از آن موارد است زندان ثبت، زندان دادگستری، زندان سیاسی، زندان شرع به اختصار تعاریفی از آن را می آوریم.

زندان ثبت: قسمتی از زندان مدنی که در اداره ثبت وجود داشت و تا سال هزار و سیصدو چهل و سه بود و بعد منحل گردید.

زندان دادگستری: قسمتی زندان مدنی است برای بدهکاران و متعهدان مدنی

زندان سیاسی: زندان کسانی است که به خاطر جرائم سیاسی زندان شده اند.

زندان شحنه: قسمتی از زندان حکام عرف بود که تحت ریاست والیان قرار داشت که والی خود نایب خلیفه در اداره امور اقلیم بود.

در این رابطه است که گاهی معادل عربی آن را نیز آوردند «حبس»، «محبس» نیز از این دسته اند که کلمه اخیر را چنین تعریف کردند در زبان فارسی زندان است اما در زبان عرب به معنای حبس کردن است و (به کسر ثالث) زندان را گویند و آن موضوعی است مصنوع که کسی به علت ارتکاب جرم در آن نگه می دارند.1

و بالطبع زندانی کسی است که به حکم قانون در امور جزائی یا غیرجزائی به زندان افتاده باشد (اهل سجون) و در این رابطه است کلمه سجن (به کسر اول) که به معنی زندان کیفری است.2

در لغت نامه و در فرهنگ نامه ها در رابطه با زندان (به کسرزا) چنین تعریفی آورده اند؛ جایی که محکومین و تبهکاران در آنجا نگه داشته می شوند.

در فرهنگ معین، حبس به معنای زندانی کردن و بازداشتن آمده است.

در جای دیگر حبس چنین تعریف شده است:«سلب آزادی و اختیار نفس در مدت معین یا نامحدود به طوری که در آن، حالت ترخیص وجود نداشته باشد و اگر حالت انتظار داشته باشد آن را توقیف گویند نه حبس».3

در ترمینولوژی حقوقی انواعی از حبس ذکر شده است که عبارتند از: حبس مجرد، حبس موقت، دایم، احتیاطی تکدیری و باکار. حبس ابد نیز عبارت است از حبس در مدت عمر محکوم.

حبس مجرد عبارت است از اینکه محکوم به حبس مجرد در تمام مدت محکومیت خود، در یک سلول کوچک به طور انفرادی زندانی باشد.1

حبس موقت: سلب آزادی محکوم در مدت معین است.

 

1- این موارد در گفتار دوم مبحث دوم از فصل دوم بخش اول طی نظریات جرم شناختی راجع به ناکارامدی کیفر حبس (جرم شناسی سازمانی) مورد اشاره قرار گرفته است.

2- نجفی ابرندآبادی، علی حسین، کیفرهای جامعه مدار، کیفرشناسی، برناربلوک، چ چهارم- انتشارات. مجد، آبان 1384- ص3

 

1- مرکز مطالعات راهبردی و توسعه قضایی شورای عالی توسعه قضایی، بخش توجیهی لایحه مجازات های اجتماعی 84-83، ص10.

2- هاشمی شاهرودی، آیت الله سیدمحمود، مجموعه اجتماعات و سخنرانی های اولین همایش بین المللی بررسی راههای جایگزین مجازات حبس، انتشارات تربیت، 81، ص72

1- آئین نامه اجرایی سازمان زندانها و اقدامات تامینی و تربیتی کشور- قوه قضائیه- 20/9/84- ماده 3

1- جعفری لنگرودی- محمدجعفر، مبسوط در ترمینولوژی حقوق- جلد سوم- چاپ دوم- کتابخانه گنج دانش، تهران81- صص 2104 الی 2107 و 3246

2- همان ص 2145 ش 7990- 1384 تهران- چاپ دوم- انتشارات روم

3- جعفری لنگرودی- محمدجعفر- ترمینولوژی حقوقی، انتشارات گنج دانش- چاپ هفتم- 74- ص 28

1- صلاحی، جاوید، کیفرشناسی، انتشارات آرش- چاپ اول- زمستان 52