پیشگفتار

آنچه میخوانید کوشش و پژوهشی است درباره ی باز نمایی جلوه هایی از قرآن وحدیث در شعر فارسی که باز نوشته و گسترش یافته ی یادداشت هایی است که سال ها پیش برخی پژوهشگران، نویسندگان، دبیران و دانشجویان کوشای کلاس های درس « تاثیر قرآن بر ادب فارسی » نوشته اند.

قرآن کتاب دینی و اعتقاد نامه ی همه ی مسلمانان جهان است. قرآن شریف این کتاب حکمت و هدایت نظر به تعالی انسان ها از خاک تا افلاک دارد و اساسا آمده است که آدمیزادگان را از مغاک شهوات پست حیوانی به اوج افلاک و سفر های علوی و آسمانی برساند. کتابی که با گذشت هزار و چهار صد سال، با زندگی آنان عجین شده و گویی با رگ و پوست و خون آنان درهم آمیخته . لذا خواندن ، درک مفاهیم و آموزش این کتاب بزرگ به منزله زیستن و حیات دوباره ما با قرآن است.

همچنین احادیث یعنی سخنان پیامبر (ص) و نیز سخنان دیگر معصومان که دومین چشمه جوشان معارف اسلام است، از سوی مسلمانان هر چند فروتر از کلام خدا اما فراتر از کلام مخلوق شمرده می شود و چون سخنان این بزرگواران همراه با ظرافت بلاغی و زیبایی هنری، یکسره حکمت و معرفت است و شرح بسیاری از احکام و معارفی را در بر دارد که در قرآن به اشاره از آن ها یاد شده است و برای مسلمانان گنجینه گرانبهایی به شمار می آید و باید برای حفظ و گرد آوری آن از هیچ کوششی دریغ نکرد . قرآن این کتاب بزرگ آسمانی و احادیث تاثیرات فراوانی روی همه چیز داشته است . یکی از بارز ترین این موارد تاثیر آن دو بر سروده های شاعران و نوشته های نویسندگان و دبیران است و همه میدانند که بسیاری از ابیات و عبارات این بزرگواران را « اشاره » ، « تلمیح » ، « اقتباس » ، « تضمین » ، « تحلیل آیات » ، « قصص » و « تمثیل » های گوناگون این کتاب مبین و سخنان پیانبر و معصومین تشکیل می دهد و همه ی این بزرگواران خود اغراق کرده اند؛ « هر چه دارند همه از دولت قرآن است ». شاعران مایه هایی از آموخته ها و دانسته های خود را بر می گیرند ، آنها را در کارگاه سرایش خویش با رنگ و آبی از عاطفه و خیال در می آمیزندو از آن ها نقش های رنگین و تابلو هایی را برای خواننده و شنونده می سازند .

از این جاست که ما در سروده های شاعر که بافته هایکارگاه عاطفه و خیال اویند مایه های فزون و فرائانی از اسطوره ، تاریخ ، طب ، نجوم ، فلسفه ، کلام و … یعنی آموخته ها و دانسته های او را می بینیم و می یابیم . بر این بنیاد اگر شاعری از قرآن و حدیث نیز آموزه ها و آگاهی هایی داشته باشد ، بازتاب جلوه هایی از آن ها در سروده های او بس طبیعی خواهد بود . شمس الدین معمه شیرازی یکی از پر رمز راز ترین شاعران ایران و جهان است . وی در دو رشته از دانش های زمان یعنی علوم شرعی و علوم ادبی کار می کرد . قرآن را با توجه به قرآات جهارده گانه از حفظ بود و به همین سبب تخلص « حافظ » را در میگیرند . او بیشتر اشعار خود را بر اساس قرآن و احادیث سروده است . او از همه ی علوم قرآنی ، از قرائت و تفسیر گرفته تا کلام و فلسفه و عرفان ، بهره داشت . حتی شاگرد شاعری و سبک ویژه ی بیان خود را از قرآن کریم آموخته بود و در آگاهی از زیر و بم الفاظ و معانی و مفاهیم از آن الهام می گرفت .

این تحقیق را محدود به اشعار وی کرده و کوشش می شود تا دیگران را با چشمه ای از زیبایی های ادبی جهان که با آیات قرآن و احادیث پیامبران و معصومین آراسته شده آشنا کنیم .

( مقدمه کلی )

سحر با باد می گفتم حديث آرزو مندی خطاب آمد که واثق شو به الطاف خداوندی

دعای صبح وآه شب کليد گنج مقصود است بدين راه و روش می رو ! که با دلدار پيوندی

حمد باد ملکی را که را که هر دو جهان در تصرف او و باز گشت همه به سوی اوست وصلوات تحيّات بر فرستادگان او به خلق خصوصاً سيد ابرار محمد مختار که نبوت را ختم به او کردند وبر درئد وثنا يش سفارش فرمودند .

انسان در اين جهان فانی به قرآن واحاديث نياز فراوان دارد وهمين نياز او باعث پيوند زندگی با اين کتاب آسمانی واحاديث معصومين شده است وهر مسلمانی اين را به خود واجب می داند که اين دو چشمه ی الهی را درک کند ودر باره ی مفاهيم آن بينديشد .

ادبيات کهنسال کشورمان چنان مفاهيم گوناگونی را از اين سر چشمه های پر برکت الهی وام گرفته که بدون آشنایی با قرآن وحديث ، آگاهی نسبت به تمامی زوايای سروده ها ونوشته های شعراو نويسندگان ايرانی به امر ی محال مبدل شده است . از طرفی ،این تأثير پذيری تنها به حوزه مفاهيم محدود نشده وحوزه علوم ادبی وچگونگی به کار گيری کلمات وکيفيت کلام را نيز در بر گرفته است . يکی از اين سر مايه های افتخارآميز ما سروده های شاعران وسخنوران ونوشته ها ی دبيران ومترسلان ونويسندگان و انديشه های حکيمان و فيلسوفان ايرانی مسلمان است . با نگاهی گذرا به آثار این بزرگان پيدا ست که بسیاری از اين کتاب مبين و يا احاديث ائمه معصومين (عليه السلام ) است .

امروز دريچه های تازه ای بر روی شعر فارسی گشوده شده است شعر امروز به افقهای روشنی راه جسته وبهره گيری شاعران فارسی گوی از قرآن وحديث مانند بهره گيری از هر پديده ی ادبی ديگر شکل و شيوه های گوناگون دارد و آن گاه آشکار وعيان است وهر کس با اين مقولات اندک آشنایی داشته باشد، به آسانی آن ها را در می یابد ، و گاه پو شيده و پنهان است ، به گونه ای که تا کسی با این مقولات آشنایی نداشته باشد به آن ها دست نمی يابد .

دين اسلام تأثير زيادی در تمام شئون زندگی ايرانيان به ویژه در عرصه ی ادبیات از خود به جای گذاشته تا جایی که اگر بیشتر کتاب های بر جای مانده از پیشینیان را مطالعه بکنیم خواهیم دریافت که کمتر موضوع ادبی است که مایه خود را از مفاهیم قرآنی نگرفته باشد به گونه ای که بیشتر مفاهیم و مطالب آن ها یا به طور آشکار یا غیر مستقیم مانند کنایه و ابهام به بیان نکته ای حکمت آموز کلام خداوند اشاره شده و در این زمینه کافی است به قلم بزرگ مردانی چون مولوی ، حافظ ، سعدی ، فردوسی و دیگر آثار منظوم و منثور نظری کنیم تا دریابیم که چقدر از آیات و اسارات و عبارات ویا نکات و دستورات تربیتی و اخلاقی ، علمی و سیاسی و… آورده و با شعر های خود ذهن بشر را به تکاپو انداخته اند .

این مقدمه را با سپاس و ستایش از خداوندی که ما را در این راه یاری و راه یاری و راهنمایی کرد پایان می دهیم .

مقدمه

آنچه کرد آمده کوشش و پژوهش است درباره ی باز نمایی جلوه هایی از قرآن و حدیث در شعر و ادب فارسی که در این فصل می خواهیم مباحثی را مطرح کنیم که شامل بیان مسئله ، هدف پژوهش ، سوالات و فرضیات و در پایان تعریف واژه ها و اصطلاحات اساسی است که در زیر به صورت نمودار نشان داده شده است .

پیشینه نظری

پیشینه ی بهره گیری و اثر پذیری سخنوران پارسی از قرآن و حدیث به آغاز پیدایی و پاگیری شعر فارسی یعنی نیمه های سده سوم می رسد . البته می دانیم که بیشینه ی سروده های پارسی گویان آن روزگار دستخوش آسیب و آفت گشته و جز اندکی از آنها به دست ما نرسیده است .

تاریخ ادبیات نشان می دهد که هر چه زمان گذشته است ، نفوذ معنوی قرآن کریم در ادبیات مردم مسلمان بیشتر شده است . مقصود این است که در صدر اسلام یعنی قرن اول و دوم ، ادبیات عرب آن مقداری که قرآن باید جای خود را باز کند نکرده است ، هر چه زمان می گذرد قرآن بیشتر آنها را تحت نفوذ قرار میدهد .

می آییم سراغ شعر های مسلمانان فارسی زبان ، رودکی که از شعرای قرن سوم است اشعارش فارسی محض است یعنی نفوذ قرآن آنقدر ها زیاد به چشم نمی خورد . کم کم که پیش می رویم به زمان فردوسی و بعد از او که می رسیم نفوذ قرآن را بیشتر مشاهده می کنیم .

وقتیکه به قرن ششم و هفتم یعنی به دوران مولوی می رسیم ، می بینیم مولوی حرفی غیر از قرآن ندارد ، هر چه می گوید تفسیر های قرآن است منتهی از دیدگاه عرفانی .

حال می آییم سراغ تحقیق هایی که امروزه درباره ی این موضوع و شاخه های آن انجام شده است :

تأثیر قرآن بر اشعار و اندیشه های سعدی – نویسنده : سید غلام رضا طغرایی

پژوهشی در شخصیت حضرت یوسف (ع) در قرآن کریم و ادب فارسی – نویسنده : سید جواد جلیلی

تأثیر قرآن بر شعرای مشهور قرن ششم – نویسنده : مریم زیبایی نژاد

تضمین های قرآن در شعر فارسی از قرن ششم تا نهم – نویسنده : علی عبدی

بررسی تفسیر متداول ترین آیات قرآنی در امهات کتاب عرفانی فارسی

سلطانی‌، منظر، کارشناسی‌ ارشد زبان‌ و ادبیات‌ فارسی‌، دانشگاه‌ تربیت‌ مدرس‌، استاد راهنما: انصاری‌، قاسم‌، 1370.

از جمله‌ مضامینی‌ که‌ در ادبیات‌ فارسی‌، به‌ چشم‌ می‌خورد و بدان‌ عمق‌ ببخشیده‌ است‌، اندیشه‌های‌ باریک‌ و بلندی‌ است‌ که‌ از قرآن‌ سرچشمه‌ گرفته‌ است‌. بدین‌ سبب‌ لازم‌ بود میزان‌ و نوع‌ تأثیر قرآن‌ در متون‌ بررسی‌ شود. برای‌ این‌ منظور، ابتدا کتاب‌های‌ عرفانی‌ فارسی‌ مطالعه‌ و جدولی‌ تنظیم‌ شد که‌ نشان‌ می‌داد هر آیه‌، در هر کتاب‌ چند بار به‌ کار رفته‌ است‌. بدین‌ ترتیب‌، ایاتی‌ که‌ بیشتر از همه‌ در این‌ کتاب‌ها به‌ کار رفته‌ بودند، مشخص‌ شدند و تعداد 48 آیه‌ به‌ منزله‌ متداول‌ترین‌ آیه‌های‌ قرآنی‌، از مهمترین‌ متون‌ عرفانی‌ برگزیده‌ شدند. در مرحله‌ بعدی‌، نوع‌ و برداشت‌ عرفا از این‌ آیه‌ها بررسی‌ و درنهایت‌ دسته‌بندی‌ شد و به‌ شرح‌ زیر در متن‌ پایان‌نامه‌ قرار گرفت‌. ابتدا ترجمه‌ و تفسیر هر یک‌ از آیات‌، از متون‌ تفسیری‌ مختلف‌ عربی‌ و فارسی‌ نقل‌ شده‌ و در خاتمه‌ نظر شیخ‌ ابوالفتوح‌ رازی‌ به‌ منزله‌ یک‌ تفسیر عرفانی‌ شیعه‌ آورده‌ شده‌ است‌ تا خواننده‌ بین‌ تفسیرهای‌ عرفانی‌ و عادی‌ نیز بتواند مقایسه‌ای‌ اجمالی‌ انجام‌ دهد. آنگاه‌، مطالب‌ و شاهد مثال‌های‌ مختلف‌ از آثار عرفانی‌ نقل‌ شده‌ و در نهایت‌، نظر عرفا درباره‌ آن‌ آیه‌ها، بررسی‌ و دسته‌بندی‌ شد.                          

بررسی‌ شواهد تشبیه‌ در قرآن‌

اسماعیل‌زاده‌، ابراهیم‌، کارشناسی‌ ارشد زبان‌ و ادبیات‌ عرب‌، دانشگاه‌ آزاد اسلامی‌ تهران‌، مرکزی‌، استاد راهنما: رنجبر، احمد، 1374.

مباحث‌ این‌ پایان‌نامه‌ عبارتند از: تعریف‌ بلاغت‌، علم‌ بیان‌ و موقعیت‌ تشبیه‌ در آن‌، تعریف‌ تشبیه‌ و ارکان‌ آن‌، تقسیم‌ تشبیه‌ به‌ اعتبار طرفین‌، به‌ اعتبار وجه‌ شبه‌ و به‌ اعتبار ادات‌ تشبیه‌، شرح‌ تشبیه‌ مقلوب‌، تشبیه‌ ضمنی‌، اغراض‌ تشبیه‌ و بررسی‌ شواهد تشبیه‌ در قرآن‌ از سوره‌ بقره‌ تا پایان‌ قرآن‌.