فهرست مطالب

عنوان صفحه

چكيده .................................................................................................................... 1

پيشگفتار ................................................................................................................. 2

مقدّمه ...................................................................................................................... 4

انسان كامل (اولياءالله)................................................................................................. 5

زندگي‌نامه‌ي ابوالقاسم‌قشيري...................................................................................... 9

آثار و تأليفات قشيري.............................................................................. 10

رساله‌ي قشيريّه....................................................................................... 10

زندگي‌نامه‌ي هجويري............................................................................................... 12

آثار هجويري......................................................................................... 13

كشف‌المحجوب...................................................................................... 14

زندگي‌نامه‌ي شيخ نجم‌الدّين‌‌رازي................................................................................ 15

آثار نجم‌الدّين ....................................................................................... 15

مرصادالعباد............................................................................................. 16

زندگي‌نامه‌ي شيخ‌عبدالقادرگيلاني .............................................................................. 18

آثارگيلاني ............................................................................................. 19

سرّالاسرار .............................................................................................. 19

زندگي‌نامه‌ي ضياءالدّين‌نخشبي................................................................................... 20

آثار نخشبي............................................................................................. 21

سلك‌السّلوك.......................................................................................... 22

فصل اوّل: كلّيّات

1- هدف.................................................................................................................. 23

2- روش تحقيق........................................................................................................ 23

3- ضرورت تحقيق................................................................................................... 24

4- پيشينه‌ي تحقيق..................................................................................................... 24

فصل دوّم: بحث و نتايج

آداب خوردن........................................................................................................... 25

اختبار...................................................................................................................... 28

اخلاق نيكو.............................................................................................................. 30

ادب........................................................................................................................ 32

اراده........................................................................................................................ 35

اصطفاء.................................................................................................................... 36

اصطلام.................................................................................................................... 37

اصطناع.................................................................................................................... 38

انس......................................................................................................................... 39

ايثار......................................................................................................................... 42

ايمان....................................................................................................................... 44

بذل و بخشش........................................................................................................... 47

بقا و فنا.................................................................................................................... 50

تجريد...................................................................................................................... 53

تجلّي....................................................................................................................... 56

تحلّي....................................................................................................................... 59

 

 

تخلّي....................................................................................................................... 60

تسبيح و مناجات با خداوند متعال................................................................................. 61

تسليم....................................................................................................................... 63

تصوّف.................................................................................................................... 65

تفريد....................................................................................................................... 67

تفكّر........................................................................................................................ 69

تفويض.................................................................................................................... 70

تقوا......................................................................................................................... 71

تلوين و تمكين.......................................................................................................... 73

تواجد...................................................................................................................... 76

توحيد...................................................................................................................... 77

توكّل....................................................................................................................... 80

ثبات و آرامش.......................................................................................................... 83

جذبه....................................................................................................................... 84

جمع و تفرقه............................................................................................................. 86

چلّه و چلّه‌نشيني........................................................................................................ 89

حال......................................................................................................................... 91

حج......................................................................................................................... 94

حضرت محمّد (ص).................................................................................................. 99

حيا.......................................................................................................................... 104

خاموشي و سكوت.................................................................................................... 106

خرقه....................................................................................................................... 110

 

 

خشوع...................................................................................................................... 112

خلوص.................................................................................................................... 114

خواب...................................................................................................................... 116

خواطر..................................................................................................................... 122

خوف...................................................................................................................... 124

دعا و مناجات........................................................................................................... 126

دل و جادادن حبّ الهي در آن..................................................................................... 128

ذكر......................................................................................................................... 131

ذوق........................................................................................................................ 136

رجا......................................................................................................................... 138

رحمت (رحمن، رحيم).............................................................................................. 140

رضا......................................................................................................................... 142

روح........................................................................................................................ 147

روزه........................................................................................................................ 151

زكات...................................................................................................................... 155

زهد......................................................................................................................... 158

سفر و حضر............................................................................................................. 162

سماع....................................................................................................................... 164

سماع كلام الهي براي انسان كامل............................................................................... 168

شرود....................................................................................................................... 170

شريعت، طريقت، حقيقت........................................................................................... 171

شفقت و مهرباني....................................................................................................... 176

 

 

شكر........................................................................................................................ 177

شهود و مشاهده......................................................................................................... 179

شوق........................................................................................................................ 181

شيخ........................................................................................................................ 183

صبر......................................................................................................................... 188

صحبّت.................................................................................................................... 191

صحو و سكر............................................................................................................ 194

صداقت.................................................................................................................... 196

طلب........................................................................................................................ 199

طهارت.................................................................................................................... 203

عابد و عبادت........................................................................................................... 205

عشق........................................................................................................................ 208

علم و قدرت............................................................................................................. 212

غيبت و حضور.......................................................................................................... 216

غيرت...................................................................................................................... 219

فتوّت و جوانمردي.................................................................................................... 222

فرشتگان، شاگردان انسان كامل................................................................................... 226

فقر و غنا.................................................................................................................. 229

قبض و بسط.............................................................................................................. 233

قرب........................................................................................................................ 237

قصود....................................................................................................................... 242

قهر و لطف............................................................................................................... 243

 

 

كرامت..................................................................................................................... 245

محو(نفي) و اثبات..................................................................................................... 249

مرجعيّت انسان كامل در هدايت سالكين طريق معرفت.................................................... 252

مرگ‌انديشي و كناره گرفتن از دنيا.............................................................................. 257

مسامره و محادثه........................................................................................................ 261

مشي........................................................................................................................ 263

معرفت..................................................................................................................... 264

مقام......................................................................................................................... 269

مكاشفه و محاضره..................................................................................................... 272

ملامت..................................................................................................................... 277

نفس........................................................................................................................ 279

نماز......................................................................................................................... 284

همّت....................................................................................................................... 291

هيبت....................................................................................................................... 293

واقعه........................................................................................................................ 295

وجد و وجود............................................................................................................ 297

ورع......................................................................................................................... 300

وصال...................................................................................................................... 302

وقت........................................................................................................................ 306

ولايت الهي.............................................................................................................. 309

يقين........................................................................................................................ 313

فصل سوّم: نتيجه‌گيري و پيشنهادات

نتيحه‌گيري............................................................................................................... 316

پيشنهادات............................................................................................................... 318

منابع و مآخذ

فهرست منابع............................................................................................................ 319

چكيده‌ي انگليسي...................................................................................................... 325

 

 

چكيده

در هر دوره و زمانه‌اي، انسان‌هايي كه آرزومند رسيدن به مرحله‌ي كمال و دور از كاستي‌ها و نقص‌ها بوده‌اند، براي رسيدن به آن مرحله‌ي كمال، ويژگيهايي كه در پايان‌نامه آمده است، در نظر گرفته‌اند تا پس از رسيدن به منتهي مرتبه‌ي كمال به راهنمائي و ارشاد ديگران بپردازند و در تهذيبشان بكوشند. دراين پايان‌نامه سعي شده‌است كه مشخصات ويژگيهاي اين‌گونه شخصيّتها مورد بررسي قرار گيرد.

در نگارش اين پايان‌نامه سعي شد ابتدا مطالب موردنظر از كتابهاي عرفانيِ كشف‌المحجوب ، رساله‌ي‌قشيريّه ، مرسادالعباد ، سلك‌السّلوك و سرّالاسرار مورد مطالعه قرار گيرد و ضمن مقايسه آنها با ساير كتب ، ويژگي‌اي كه يك وليّ خدا بايد داشته باشد از اين كتابها استخراج و بعد به شرح و تفسير آن صفات و ويژگي‌ها پرداخته شود. ويژگيهايي كه به طور مثال از اين قرار بوده‌اند: اتّصال با خدا، انس با حق، اخلاص مطلق، ترك هوي و هوس، اجتناب از صفات زشت اخلاقي، بي‌نيازي از غير حق، صبر و شكيبايي و...

بررسي ديدگاههاي نويسندگان اين كتابها نشان داد كه يك انسان كامل بايد داراي چه خصوصيّاتي باشد تا بتوان آنها را از انسانهاي ديگر متمايز كرد.

 

پيشگفتار

عنايت پروردگار متعال اين توفيق را شامل حال بنده كرد تا موضوعي را كه علاقه‌ي وافر به آن داشتم انتخاب كنم و با ويژگيهاي انسانهاي وارسته‌اي كه مظهر اسماي الهي بر روي زمين‌اند آشناشوم.

من به واسطه‌ي انتخاب اين موضوع ويژگيهاي اولياءالله در رساله‌ي‌‌قشيريّه،كشف‌المحجوب، مرصادالعباد، سرّالاسرار و سلك‌السّلوك را به عنوان پايان‌نامه‌ي دوره‌ي كارشناسي ارشد برگزيدم تا بتوانم تا آنجا كه در توان دارم در تهذيب نفس خود بكوشم و از فيوض حيات‌بخش ربّاني بهره‌ها جويم.

وليّ خدا انساني است كه از حجابهاي ظلماني و نوراني رهايي مي‌يابد، به اصل خويش برمي‌گردد و شخصيّتي است كه به مقام فنا مي‌رسد. او مانند آيينه‌اي است كه در پهنه‌ي نظام هستي گسترده شده است و خدا را به خوبي نشان مي‌دهد. يعني موجودي كه به بهترين و كامل‌ترين صورت توانسته‌است حكايت از حق و كمالات او كند. او در مخلوق بودن، حقّ مطلب را ادا مي‌كند و به اشرف مخلوقات بودن انسان جامه‌ي عمل مي‌پوشاند، اسماي الهي در وجود او به خوبي تجلّي مي‌كند، اين تجلّي به گونه‌اي است كه شهود او، شهود حق و جمال او، جمال مطلق را نشان مي‌دهد و «جلوه‌ي تمام‌نماي حق است.»^{(1 )}

به اعتقاد ابن عربي، نويسنده‌ي قرن هفتم انسان كامل خليفةالله در زمين، معلّم مَلَك در آسمان، كامل‌ترين موجودات، صورت كامل حق، كلمه‌ي فاضله‌ي جامعه، نسخه‌ي اكمل الهي و ستون آسمان و زمين است.^{(2 )}

از آنجا كه انسان كامل مظهر الهي است، جامع و مظهر اسماي او نيز خواهد بود. همان اسمايي كه خداوند سبحان، به صورت علم لدنّي، به انسان صفي‌الله آموخته ‌است.^{(3 )}

در ابتداي انجام اين كار تشويش اين را داشتم كه آيا مي‌توانم موضوعي با اين وسعت را به پايان برسانم يا نه؛ چون كساني ديگر بودند كه لياقت انجام دادن چنين تحقيقي را داشتند؛ امّا توكّل به درگاه حضرتش مرا

 

 

1- جوادي عاملي، عبدالله، 1382، شميم ولايت، قم: اسراء، ص422 و 423

2- ابن‌عربي، محي‌الدّين، 1366، فصوص الحكم، مصحّح ابوالعلاءعفيفي، تهران: االزّهرا، ص5

3- سوره‌ي بقره آيه‌ي 31

 

در اين راه بدرقه كرد، همچنين به وسيله‌ي مشورت كردن با استاد بزرگوار آقاي دكتر انواري كه در طول دوران تحصيل مشوّق نيكويي براي من بودند در اين راه از ايشان مدد گرفتم و با اعتماد به راهنمايي‌هاي استاد گرانقدرم آقاي دكتر خشكبار و به مشاوره‌ي آقاي دكتر خشنودي اين مسير را طي كردم و اين نداي زيباي حضرت مولانا در جانم طنين‌انداز شد كه:

تو مگو ما را بدان شه بار نيست با كريمان كارها دشوار نيست‌

در ابتداي كار بنده با راهنماييهاي استادان عزيز كتابهاي مورد نظر را مورد مطالعه قرار دادم و ويژگيهايي كه يك انسان مي‌تواند داشته باشد تا به مقام قرب الهي برسد آنها را استخراج كردم و در فيش نوشتم. موضوعهايي كه در بين اين كتابها مشترك بود مثل علم، تقوا، توكّل و... را روي هم گذاشتم و به بررسي اينويژگيهادر منابع ذكر شده پرداختم. در ابتدا كتابترجمه‌ي‌‌رساله‌ي‌‌قشيريّه،‌بعد كشف‌المحجوب، مرصادالعباد، سرّالاسرار و در آخر سلك‌السّلوك را مورد بررسي قرار دادم و تا حدّ توان سعي كردم برداشتهاي خود را از اين منابع بنويسم. معناي هر ويژگي را از فرهنگ اصطلاحات عرفاني استخراج كردم. سعي نمودم در اين پايان‌نامه تا حدّ توان از منابع ديگر هم استفاده كنم.

تا آنجا كه توانستم اين كار را انجام دادم، كار مي‌توانست بيشتر از اين باشد ولي به خاطر زمان كم و حجم زياد كتابها تا اينجا توانستم اين كار را به انجام برسانم، از شما دانشجويان محترم كه به اين موضوعات علاقه داريد خواهشمندم اين مسير را ادامه دهيد؛ چون ما دانشجويان كه ادّعاي علم را داريم بايد در كنار علومي كه مي‌آموزيم به معنويّات و تهذيب نفس نيز بپردازيم زيرا خدا ما را خلق كرده است تا به اشرف مخلوقات بودن انسان تحقق بخشيم.

 

 

مقدّمه

عرفان به معناي شناختن و آگاهي و درايتي است كه بعد از جهل و نادانستن به دست مي‌آيد.

عارف كسي است كه خداوند را با اسماء و صفاتش مي‌شناسد و اوامر الهي را با عشق انجام مي‌دهد و به دنيا و تعلّقات آن پشت پا مي‌زند.

عرفان: «در اصطلاح، راه و روشي است كه طالبان حق براي نيل به مطلوب و شناسايي حق برمي‌گزيند.»⁽¹⁾

عرفان بر دو بخش تقسيم مي‌شود: «1- عرفان عملي: يعني سير و سلوك و وصول و فنا 2- عرفان نظري: يعني بيان ضوابط و روشهاي كشف و شهود.» ^{(2 )}

عرفان در حقيقت روش ويژه‌اي است كه سالك براي دست يافتن به حقايق هستي بر شهود، اشراق، وصول و اتّحاد با حقيقت تكيه مي‌كند و رسيدن به اين مرتبه را نه از راه استدلال؛ بلكه از راه تهذيب نفس و كنار گذاشتن امور دنيوي و توجّه كامل به امور روحاني و معنوي مي‌داند.

عارف: «در اصطلاح كسي است كه حضرت الهي او را به مرتبه‌ي شهود ذات و اسماء و صفات خود رسانيده، و اين مقام از طريق حال و مكاشفه بر او ظاهر گشته باشد نه از طريق علم و معرفت.»^{(3 )}

اگر ما بخواهيم در مورد عرفان سخن بگوييم سخن به درازا مي‌كشد، امّا به كوتاه سخن، عرفان شناخت ذات و صفات خداوندي و يگانه شدن با او است كه به ياري عشق، ذوق و كشف و شهود به دست مي‌آيد.

تنها لطف و نظر و عنايت و رحمت الهي است كه سالك را به اين مرحله مي‌رساند. هدف عارف در عرفان شناخت ذات آفريننده‌ي بزرگ جهان است وتنها زماني به اين هدف مي‌رسد كه مباني شرع، زهد، اعراض از دنيا، و تزكيه‌ي نفس به وسيله‌ي تعليم، سير و سلوك در وادي‌هاي شريعت، طريقت و حقيقت را رعايت كند.

 

 

1- سجّادی، سیّدجعفر، 1375، فرهنگ اصطلاحات و تعبیرات عرفانی، تهران: کتابخانه‌ي طهوری، ص577

2- همان، ص577 3- همان، ص565

انسان كامل (اولياءالله)

«اولياء- جمع ولي و داراي معاني بسياري است چون: دوست، يار، سرور، هم‌پيمان، مطيع، و... هم به بزرگان دين و عرفان اطلاق مي‌شود.»⁽¹⁾

انسان كامل (وليِّ خدا)، از اصطلاحات كليدي عرفان نظري است.تعريف‌هاي گوناگون درباره‌ي مفهوم وليِّ‌خدا آنچنان گسترده است كه به‌ دست دادن تعريفي جامع و فراگير از آن سخت دشوار است. با اين همه، با توجّه به مجموع افكاري كه اهل عرفان در مورد آن عرضه كرده‌اند، مي‌توان گفت انسان كامل، انساني است داراي اين ويژگي‌ها: ⁽²⁾

1- علّت غايي خلقت است. 2- سبب ايجاد و بقاي عالم است. 3- متخلّق به اخلاق الهي است. 4- اسم جامع الهي(الله) در او تحقّق يافته‌است. 5- واسطه‌ي ميان حق و خلق است. 6- خليفه‌ي بلامنازع حق است. 7- راهنماي خلايق است، هم از حيث ظاهر (شريعت) و هم از نظر باطن (طريقت). 8- هر چند مخلوق خداست امّا نظر به آنكه صفات و اخلاق الهي در او وجود دارد و دوگانگي از او برخاسته است و با هويّت متعالي الهي وحدت ذاتي پيدا كرده‌است.

البتّه ممكن است بعضي از بزرگان، پاره‌اي از اين ويژگيها را قبول نداشته باشند، مثلاً مولوي ويژگي هشتم را قبول ندارد و معتقد است در اين دنيا دوگانگي ميان خالق و مخلوق، هيچ‌گاه برطرف نخواهدشد.^{( 3)} امّا در مجموع، مي‌توان اين صفات را به عنوان مهمترين ويژگيهاي انسان كامل كه بيشترين اتّفاق نظر در مورد آن وجود دارد برشمرد.

از مطالب خوانده شده در شرح اصطلاحات تصوّف دكتر صادق گوهرين اين‌گونه برداشت مي‌‌‌‌‌‌‌شود كه:^{( 4)}

 

 

1- فرهنگ اصطلاحات عرفاني، همان، ص156

2- ابن‌عربي، محي‌الدّين، 1366، فصوص الحكم، مصحّح ابوالعلاءعفيفي، تهران: االزّهرا، ص5

3- مولوي، جلال‌الدّين، 1374، مثنوي، به كوشش توفيق سبحاني، تهران: ارشاد، ص242

4- شرح اصطلاحات تصوّف، دكتر سيّد صادق گوهرين، ص416

 

قطب در نزد اهل سلوك يك تن است و در هر زمان مورد نظر خداوند متعال قرار مي‌گيرد. قطب مثل دل پيامبر(ص) است و در راست و چپ او دو امام وجود دارد، «آنكه در طرف راست او است عبدالرّب نام دارد و آنكه در طرف چپ است عبدالملك.» ⁽¹⁾

قطب تنها انسان كاملي است كه همه‌‌ي مقامات سير و سلوك را مي‌گذراند و به درجه‌‌ي كمال واقعي مي‌رسد و بر تمام خلق خداوند متعال مسلّط مي‌شود. «به قطب، غوث هم گفته مي‌شود»⁽²⁾ و از مخلوقات تنها كسي است كه مورد نظر خاص خداوند قرار مي‌گيرد و خداوند متعال نيابت خود را در همه‌‌‌‌‌ي زمانها به او عطا مي‌‌‌‌‌‌كند و او در هستي و عدم و آشكار و نهان در سريان است؛ آنگونه كه در مرصادالعباد آمده‌است: « به كرّات از وجود به عدم رفته و از عدم به وجود آمده، گاه موجود معدوم بوده و گاه معدوم موجود بوده و گاه نه موجود و نه معدوم بوده.» ⁽³⁾

انسان كامل در حقيقت عقل عالم و روح جهان است و دنيا كالبد اوست، رضاي او رضاي خداست و سخن او سخن حق است.

از مطالب نوشته شده در مرصادالعباد برمي‌آيد:

«و چون خواجه عليه‌السّلام به مثابت دل بود بر شخص انساني، و انبيا ديگر اعضا،...پس چنانكه در معرفت جمله‌ي اعضا تبع دل آمد، و همچنين در نبوّت انبيا تبع محمّد باشند.» ⁽⁴⁾جايگاه انسان كامل در جهان به جايگاه دل در نظام بدن و پيكر انساني شباهت دارد؛ همچنان‌كه ادامه‌ي حيات و تحوّل و تحرّك اعضاي بدن همه از دل برمي‌خيزد، حيات و حركت افراد انساني و موجودات عالم نيز به انسان كامل پيوسته است. از اين روي تاوقتي‌كه انسان كامل در عالم وجود دارد، عالم محفوظ است و رحمت حق و مدد الهي در

 

1- شرح اصطلاحات تصوّف، دكتر سيّد صادق گوهرين، ص416

2- شرح اصطلاحات تصوّف، دكتر سيّد صادق گوهرين، ص416

3- رازي، نجم‌الدّين، 1373، مقدّمه‌ي مرصادالعباد، به اهتمام دكتر محمّد امين رياحي، تهران: شركت انتشارات علمي و فرهنگي، ص32 4 - همان، ص50-46

جهان جاري است. امّا اگر انسان كامل از جهان برود و كسي قائم مقام او نباشد كه به نيابت او عمل كند، فيض و رحمت الهي در جهان پايدار نمي‌ماند.

نجم‌‌الدّين رازي در مرصادالعباد نيابت را مخصوص انسان کامل مي‌‌‌داند؛ آنگونه كه آمده است: ⁽¹⁾ «که خداوند به ملائکه خطاب کرد و فرمود: وَ إِذْ قالَ رَبُّكَ لِلْمَلائِكَةِ إِنِّي جاعِلٌ فِي الْأَرْضِ خَلِيفَةً »⁽²⁾ من در زمین جانشینی برای خود می‌آفرینم که هنوز آن را تمام نکرده‌ام، این چه که شما می‌بینید خانه‌ی اوست. وقتی او را کامل کردم بر تخت جانشینی خود خواهم نشاند، او را سجده کنید. ملائکه گفتند فقط تو شایسته‌ی سجده‌كردني، بی‌یار و شریک و بی‌زن و فرزند‌ي و کسی شایستگی خلافت تو را ندارد. ما کسی را سجده کنیم که در زمین خون می‌ریزد و فساد می‌کند. حضرت پروردگار فرمود: سجده کنید. همه‌ی ملائکه جانشین خدا را سجده کردند الّا ابلیس که مطرود درگاه الهی شد. ⁽³⁾ انسان کامل شایسته‌ی خلافت الهی است و به موجب همین شرافت بود که خداوند فرشتگان را به پای آن به سجده افکند. بر حسب آيات 31-33 كه در سوره‌ي بقره آمده است، فرشتگان با آن كه از مقرّبان درگاه الهي‌اند، به سبب دست نيافتن به قرب، به مرتبه‌ي انسان كامل نمي‌رسند و انسان كامل همچون معلّم و آموزگار آنان محسوب مي‌شود.«قالَ يا آدَمُ أَنْبِئْهُمْ بِأَسْمائِهِمْ»⁽⁴⁾

انسان کامل به عنوان خلیفه‌ی الهی اشرف مخلوقات و گل سرسبد هستی است. هجويري درکشف‌المحجوب «این خلفاء الهی را کسانی می‌داند که خداوند آنها را برگزیده است و والیان ملک خود كرده است و به انواع کرامات مخصوص کرده است.»^{( 5)} خلفاي الهي از نفس خود پیروی نمی‌کنند و

همّتشان متوجّه خداست. این خلفاء به عنوان انسان کامل از زمان خلقت آدم بوده‌اند و تا روز قیامت نیز خلافت ايشان ادامه پیدا خواهد داشت. خداوند متعال این امّت را اشرفِ مخلوقات خطاب کرده است.

 

 

1- نجم رازی، عبدالله‌بن‌محمّد، 1378، مرصاد‌العباد، مصحّح عزیزالله علیزاده، تهران: فردوس، ص60 و 61

2- سوره ی بقره، آیه‌ی 30 3- مرصادالعباد، همان، ص60 و61 4- سوره‌ي بقره، آيه‌ي 33

5- هجویری، علی بن عثمان،1386، مقدّمه‌ي کشف المحجوب، تصحيح دکتر عابدی، تهران: سروش، ص319

 

انسان كاملمانند ستون جهان خلقت است و همان‌طور كه خانه يا خيمه‌ي بدون ستون پابرجا نمي‌ماند، عالم نيز بدون انسان كامل برقرار نمي‌ماند.

او همچنان كه سبب ايجاد عالم است، باعث بقاي آن نيز است. بر طبق مطالبي كه در تمام اين پنج كتاب در مورد پيامبر اسلام(ص) آمده است عرفاي مسلمانان او را مظهر والاي انسان كامل تلقّي مي‌كنند. همچنين احاديث قدسي و نبويِ قابل توجّهي وجود دارد كه دلالت دارند بر اينكه خدا افلاك را براي وجود پيامبر(ص) آفريده‌است. مثال بسيار مشهور، اين حديث منصوب به پيامبر است: «لولاك لما خلقت الافلاك.»^{( 1 )} و نيز اين حديث مشهور: «كُنتُ نبياً و آدم بَينَ الماء و الطّين.»⁽²⁾

بنابراين مي‌توان گفت نظريّه‌ي انسان كامل در صدر اسلام با عنايت به شخصيّت آرماني رسول اكرم (ص) مورد توجّه بوده‌است و پس از آنكه با نظريّه‌ي امامت و مهدويّت شيعه مربوط شد سرنوشتي جديد يافت و سرانجام به دست ابن عربي مكتوب شد.

اين نكته نيز گفتني است كه ظاهراً وضع‌كننده‌ي اين اصطلاح، خودِ ابن عربي است و در آثار پيش از او مشاهده نشده است؛^{(3 )} امّا چنين به نظر مي‌رسد كه اساس اين نظريّه، قبل از ابن عربي وجود داشته است و او با نبوغ سرشار خويش انسان كامل را با ساير اجزاي تفكّر خود مخصوصاً وحدت وجود و اسماء و صفات پيوند مي‌دهد.

بحث در خصوص انسان كامل به اين دليل حائز اهمّيّت است كه مسائل اصلي عرفان نظري از جمله شناخت توحيد و در درجه‌ي بعد شناخت موحّد را مورد بررسي قرار مي‌دهد.

 

 

 

1- فروزانفر، بديع‌الزّمان، 1370، احاديث مثنوي، تهران: امير‌كبير، ص872

2- همان، ص2-1

3- جهانگيري،محسن، 1375، محي‌الدّين بن عربي چهره‌ي برجسته‌ي عرفان اسلامي، تهران: دانشگاه تهران، ص441

زندگينامه‌ي ابوالقاسم‌قشيري

زين‌الاسلام ابوالقاسم عبدالكريم بن هوازن بن عبدالملك‌ بن‌ طلحه ‌بن محمّد قشيري از بزرگان علما و شعرا و متصوّفه‌ي قرن پنجم هجري قمري، در ناحيه‌ي اِستوا (قوچان كنوني) متولّد شده است. پدر او مردي توانگر بود و پيش از بلوغ پسرش وفات يافت.

وي مقدّمات ادبي و عربي را نزد شخصي به نام ابوالقاسم اَليمايي فراگرفت و چون خراج دهي كه در تملّك داشت بسيار سنگين بود به نقل از ابن خلكان درصدد برآمد تا علم حساب بياموزد و مستوفي قريّه‌ي خود شود و آن را از ظلم ديوانيان مصون دارد، با اين نيّت به نيشابور عزيمت كرد، در آن زمان نيشابور مهد علم و دانش بود. به گفته‌ي ابن خلكان وقتي قشيري به نيّت آموختن علم حساب به نيشابور آمد به حسب اتّفاق در مجلس ابوعلي دقاق حاضر شد و سخن او در دلش كارگر افتاد و از خواندن حساب منصرف شد و قدم در طريق تصوّف و عرفان نهاد و نزد ابوبكر محمّد نوقاني، ابوالحسين احمد نيشابوري و جمعي ديگر از علما كه جمع آنها به 17 تن مي‌رسيد بهره‌هاي علمي برد كه برخي از اين افراد را در مسافرت‌هاي خود به مكّه و بغداد زيارت كرد و سرانجام در علم فقه، حديث، كلام و تفسير قرآن و خاصّه به مذاق صوفيّه سرآمد شد. پيوستگي و تعلّق باطني ميان اين مريد و مراد سرانجام به اتّصال و قرابتي ظاهري رسيد و ابوعلي دقاق دختر خود، امّ‌البنين فاطمه دقاقيّه را كه خود از دانشمندان روزگار بود، به قشيري تزويج كرد و چند تن از فرزندان قشيري از اين مادر به وجود آمدند.⁽¹⁾

به روايت ابن خلكان قشيري در دوران حيات خود علاوه بر مسافرت در شهرهاي خراسان، دو سفر به بغداد و يك سفر به مكّه داشت. وي به اتّفاق نظر همه‌ي مورّخين صبح روز يكشنبه 16 ربيع‌الآخر سال 645 در 89 سالگي جهان را بدرود گفت و در مدرسه‌ي ابوعلي دقاق به خاك سپرده شد.

اين نكته نيز قابل ذكر است كه يكي از روشهاي مهمّ عرفاني، روش سهو بود وقشيري از سردمداران اين روش در عرفان فارسي است، آشنايي دقيق‌تر با او و روشش، بخش قابل توجّهي از فرهنگ فارسي را

 

 

1- فروزانفر، بديع‌الزّمان، 1367، ترجمه‌ي رساله‌ي قشيريّه، تهران: شركت انتشارات علمي و فرهنگي، ص28

بازمي‌كند. ⁽¹⁾

آثار و تأليفات قشيري

آنگونه كه آشكار است قشيري اكثر اوقات عمر خود را به استفاده و تربيت خاندان خود پرداخته‌است و داراي تأليفات و منشآت بود و شعر هم مي‌‌گفت؛ امّا از اشعارش چند قطعه بيش نمانده است. آثار او عبارتند از:

1- تفسيركبير 2- التحبير في‌التّذكير 3- آداب صوفيّه

4- الجواهر 5- عيون‌الاجوبة في اصول الاسؤلة 6- كتاب المناجات

استاد بديع‌الزّمان فروزانفر آثار قشيري را كه خود ديده‌اند چنين ذكر كرده‌اند:^{(2 )}

1- نحوالقلوب: كتابي مختصر در ذكر قواعد نحو عربي و تطبيق آن با نكات عرفاني.

2- لطائف‌الاشارات: تفسير قرآن كريم است به مذاق صوفيّه با عبارتي سخت دل‌انگيز و شيوا.

3- ترتيب السلوك: رساله‌اي است مختصر در شرايط نخستين سلوك و ورود در طريقت از تجرّد از دنيا و علم به فرائض از اصول و فروع.

4- رساله‌ي قشيريّه: اين كتاب به طور جداگانه مورد بررسي قرار خواهد گرفت.

رساله‌ي ‌قشيريّه^{(3 )}

اين كتاب، ‌نامه يا پيامي است كه قشيري آن را به شهرهاي مختلف مي‌فرستاده است. قشيري به خاطر به وجود آمدن فساد در طريقت و انحراف صوفي نمايان از آداب و سنن مشايخ و همچنين به خاطر كساني كه ادّعاي عارف بودن را داشتند آن را نگاشته است.

به طور كلّي مي‌‌‌‌‌توان در مورد مطالب نوشته شده در رساله‌ي قشيريّه گفت: اين كتاب شامل ذكر حالات و

1- اين مطالب از مقدّمه‌ي ترجمه‌ي رساله‌ي‌‌‌ قشيريّه به تصحيح از بديع‌الزّمان فروزانفر برداشت شد.

2- همان، از ص24 تا 68

3- اين مطالب از مقدّمه‌ي ترجمه‌ي رساله‌ي‌‌‌ قشيريّه به تصحيح از بديع‌الزّمان فروزانفر برداشت شد. ص68

مقامات و آداب اخلاق صوفيان است. هر بابي كه آغاز مي‌شود بدون ترديد با آيه‌اي از قرآن كريم و يا با حديثي از پيامبر كه مناسب آن باب است آغاز مي‌شود و پس از آن به نقل روايات و حكايات از پيران و مشايخ مي‌پردازد و گاهي نيز اشعار دل‌انگيز از صوفيّه نقل مي‌كند. عدد كساني‌كه قشيري از آنها روايت آورده است به 587 تن مي‌رسد.⁽¹⁾