چكيده :

پژوهش مزبورباهدف تحليل جايگاه زن درترانه هاي محلي انجام پذيرفته وبر شناخت موقعيت وجايگاه فرهنگي ، اجتماعي ، خانوادگي و اقتصادي زنان درترانه هاي محلي ازمنظر جامعه شناسي نظر دارد.

اين پژوهش به دنبال اين سوالات بوده است تصوير زنان درموضوعات فرهنگي ، اجتماعي،‌خانوادگي و اقتصادي )‌به چه صورت نمايان شده است ؟

آيا كليشه هاي تبعيض جنسيتي در مقوله هاي (فرهنگي ،‌اجتماعي ،‌خانوادگي واقتصادي ) وجود دارد ؟

آيازبان اين ترانه ها در حوزه معنايي زبان جنسيت گرا است ؟

جمعيت آماري در اين پژوهش كليه ترانه هاي محلي (مرتبط با زنان )‌لري وتركي در استان فارس بوده است ، كه نمونه آماري بااستفاده از روش نمونه گيري در دسترس از بين نه دسته ترانه‌هاي محلي (كودكانه ها ، ترانه هاي حماسي ،‌ترانه هاي سوگ ، شايسته ها و ناشايستها ،‌ ترانه هاي طلب ،‌عاشقانه ها ، ترانه هاي طنز،‌ترانه هاي كار وترانه هاي شاد )‌پنج دسته از ترانه هاي محلي (لالايي ها ، ترانه هاي طنز ، ترانه هاي كار ، عاشقانه ها وترانه هاي شادي )‌انتخاب گرديد كه درمجموع 684 مصرع به عنوان واحد ضبط در نظر گرفته شد.

ابزار اندازه گيري در اين پژوهش تكنيك تحليل محتوا (كمي وكيفي )‌مي باشد .

نتيجه ايي كه از اين پژوهش گرفته شد ، بدين قرار است كه در ترانه هاي محلي دو قوم لر و ترك استان فارس تبعيض جنسيتي مشاهده گرديد و زبان اين ترانه ها (در حوزه معنايي )‌زباني جنسيت‌گرا است .

اصطلاحات كليدي:جايگاه زنان ، ترانه هاي محلي

مقدمه

ادبيات توده يکي از عناصر تشکيل دهنده فرهنگ است، که در حوزه فولكلور [1]جاي مي گيرد و بازگو کننده افکار و احساسات اقشار مختلف جامعه است . ادبيات، سينه به سينه تصويرهاي عيني و انديشه هاي برخاسته از زندگي، جهان بيني و زيبايي شناسي شاعران عوام است . ادبيات مردم داراي اشکال و صورتهاي گوناگون است و ترانه ها، ضرب المثل ها، قصه ها، ملتها و افسانه ها را در بر مي گيرد . هر اجتماعي براي بيان افکار و انديشه ها و عواطف از زبان خاص خود بهره مي گيرد، سرايندگان ادبيات گفتاري معمولاً از مردمان گمنام و بي سوادي هستند، که شالوده آثار معنوي روستا نشينان را بنيان مي نهند، به گونه اي که با ارزش هاي مسلط جامعه هماهنگ است . مفاهيم عام در ترانه هاي محلي شور زندگي، آرمانها و آرزوها، دلدادگي و عشق، اندوه و جدايي، پايداري در عهد و پيمان، تلاش و سختي کار روزانه است، که در نسلهاي پي در پي اين فکر تداوم يافته است . با مطالعه و بررسي ترانه هاي محلي، مي توان منش و روحيات اجتماعي را در گذر زمان مورد تتبع وشناسايي قرار داد، بدين سان با تعمق و کاوش در مضامين ترانه هاي عاميانه
مي توان به رويدادهاي اجتماع و فرهنگي دوران گذشته پي برد و با افکارو احوال مردمان آشنا شد . در ترانه، آفاق مضمون بسي گسترده است و همه آن پديده ها و آثاري را که خالق ترانه در پيرامون هستي خود با آنها روياروست، شامل مي‌شود . هنگامي که از فرهنگ مردم اجتماعي سخن به ميان مي آيد، در واقع سخن از افسانه ها، عقايد و آداب، ترانه ها، مذهب، بازيها، رسومات و هزاران پديده آشکار و نهان ديگر اجتماعي است ؛ که بازگو کننده حقيقي انديشه و احساسات يک قوم است .

با بررسي ادبيات شفاهي ( ترانه ها ) مي توان به شناخت افراد جامعه اي يا اهل ايل و طايفه اي پرداخت که فکر طبيعي خود را، درباره واقعيات، اتفاقات، حوادث و مراسم محلي به کار برده اند و شرح هر يک را با بيان ساده و عاميانه به صورت فولکلور، از خود باقي گذارده اند ؛ که بيانگر اثر واقعه برمردم، احساسات، نظرات، عواطف آنها نسبت به رويدادها و اعتقادات آنهاست . موضوع رساله حاضر، جستجوي جايگاه زنان به عنوان نيمه اجتماع است، که با تعمق و تتبع در قلمرو ترانه ها مي توان جايگاه فرهنگي، اجتماعي، خانوادگي، اقتصادي زنان را در جامعه مورد تحقيق جستجو کرد .

اين پژوهش، شامل پنج فصل است، نخستين فصل به کليات پژوهش اختصاص دارد، فصل دوم، به ادبيات نظري و پيشينه پژوهش پرداخته است، در فصل سوم به روش شناختي پژوهش پرداخته است، فصل چهارم مربوط به تجزيه و تحليل داده ها مي باشد . و فصل پاياني پژوهش را فصل پنج تشکيل مي دهد که به نتيجه گيري و پيشنهادات پرداخته است، با اين اميد که پرتوي بر تحليل جايگاه زن در ترانه هاي محلي افکنده باشد .

-4 هدف هاي پژوهش

1-4-1 هدف کلي :

شناخت موقعيت و جايگاه فرهنگي، اجتماعي، خانوادگي و اقتصادي زنان در ترانه‌هاي محلي از منظر جامعه شناسي .

1-4-2 هدفهاي جزئي

- شناسايي و کشف مفاهيم اجتماعي و مضامين مربوط به زنان در ترانه هاي محلي؛

- کشف نگرش هاي مرسوم نسبت به زنان در ترانه هاي محلي ؛

- شناخت عرف و هنجارهاي اجتماعي موجود در ترانه ها و تشخيص هنجارهايي که مانع رشد اجتماعي زنان مي گردد ؛

- شناخت نقش هاي جنسيتي و کليشه هاي تبعيض جنسيتي در ترانه هاي محلي ؛

- شناخت ارزش هاي اجتماعي و فرهنگي حاکم مربوط به زنان در ترانه هاي محلي ؛

1-4-3 هدفهاي کاربردي

- با بهره گيري از يافته هاي اين پژوهش، سازمانهاي زيربط نظير نظام آموزشي به عنوان يکي از نهادهاي فراگير و تاثير گذار اجتماعي، مي توانند تمهيداتي به منظور توجه واقعي و نه شعاري به شأن و منزلت زنان در جامعه داشته باشند .

- جهت رفع تبعيض جنسيتي به اين معنا كه در نظام آموزشي و در فرهنگستانها، نگرش صحيح و مطلوب مبتني بر اهميت و نقش مثبت و سازنده زنان در تمامي عرصه هاي اجتماعي، علمي، سياسي، و ... جايگزين نگرشي تحقير آميز وسنتي به زنان گردد .

1-5 تعريف مفاهيم

1-5-1 جايگاه زن

تعريف نظري

جايي که هر کس در ساخت اجتماعي اشتغال مي کند، و وضع يا اعتبار اجتماعي ، که معاصران زن به او به طور عيني در بطن جامعه اي که در آن حيات مي گذراند، تفويض مي دارند . و جايگاهي يا وضع که زن به طور ذهني حفظ مي کند يا سعي در نگاهداري از آن در نظر ديگران دارد . و جايي که يک زن خاص در نظامي مخصوص و در زماني معين اشغال مي کند، جايگاه او در برابر اين نظام خوانده مي شود . جايگاه هم داراي جنبه عيني است که شماري از عناصر قابل مشاهده و به رسميت شناخته شده مشخص کننده آنند و هم جنبه اي ذهني که با بيان خود فرد در باب وضع اجتماعي که به تصور خود احراز کرده و يا نقشي که فکر مي کند، ايفاي آن را به عهده دارد، قابل تميز است . (بيرو[2]، 1375) جايگاه اجتماعي يک ارزيابي است که برپايه معيارهاي ارزشي اجتماعي معتبر در جامعه از موقعيت يک شخص در ذهن ديگران به عمل مي آيد .

تعريف عملياتي

جايگاه اجتماعي را شماري از عوامل تشکيل مي دهند که در هر مورد تنوع پذيرند، نظير شغل، مالکيت اراضي درآمد، قدرت، تعلق قومي، سن، جنس، وضع اجتماعي - حرفه اي و محيط اوليه و ... دراين پژوهش عوامل مورد بررسي که تعيين کننده جايگاه زن مي باشند در چهار بعد بررسي مي‌شود :

الف : مقوله فرهنگي

(1- باورداشتهاي ديني زنان و مانا بودن زنان 2- تقدير گرايي 3- نفرين 4- تصورات قالبي 5- واگويه‌هاي زنان 6- طرز تلقي جامعه نسبت به بيوه ها .

ب : مقوله اجتماعي

( 1- مشارکت زنان در زندگي جمعي 2- نظارت هاي اجتماعي 3- ارزش هاي اجتماعي 4- انتظارات و توقعات ) .

ج : مقوله خانوادگي

( 1- چند زني 2- ازدواجهاي اجباري 3- سهم والدين در تصميم گيري براي ازدواج 4- ازدواجهاي درون گروهي يا برون گروهي 5- خدمات دامادي 6- نقش اقتصادي مرد در ازدواج ) .

د : مقوله اقتصادي :

( نقش زن در روابط توليدي و ساختار اقتصادي جامعه )

1-5-2 ترانه هاي محلي

تعريف نظري

ترانه هاي محلي بخشي از ادبيات عامه است و شامل کليه آثار موزوني است که به شکل تصنيف، متل، افسانه، چيستان، آواز هاي کار، سروده هاي مذهبي، برشمردني ها، لالايي ها، ترانه هاي بازي و عروسي و ترانه هايي که براي کودکان خوانده مي شود، در ميان مردم معمول و متداول است، زبان اين ترانه ها، زبان محاوره است ( پناهي سمناني، 1383).

تعريف عملياتي

در مورد کاربرد اصطلاح محلي در ترانه ها هدف تفکيک و مرزبندي جغرافيايي ترانه‌هاست که در اين پژوهش منظور همان ترانه هاي عاميانه است، که ترانه هاي مورد بررسي در اين پژوهش شامل ترانه هاي عروسي، ترانه هاي طنز، عاشقانه ها، لالايي ها و ترانه‌هاي کار مي باشد .

بخش اول

1-2مروري برمفاهيم نظري

2-1-1 ادب وادبيات

ادب عبارتست از ظريفي ، زيبايي و خوش برخوردي در رفتار ، گفتار ، نوشته ، آثار ، ذوق ، افکار و شايد نزديکترين مترادف فارسي آن کلمه فرهنگ باشد که از مصدر فرهيختن به معني تربيت ،آزمودگي وسنجيدگي مي آيد. ادبيات به معني خاص ،عبارت است از اثر منظوم يا منثورکه مظهر ذوق ، زيبايي و احساساتي بديع باشد و معاني لطيف را در عبارات فصيح بيان کند .

2-1-2 ادبيات شفاهي و عامه

آقا محمدي در تعريف ادبيات شفاهي بيان مي کند: « ادبيات شفاهي مجموعه اي از اطلاعات احساسي و ادراکي انسانهاست که در طول تاريخ پديد آمده است و به صورت قالب هاي مختلفي جلوه گر شده است . اين احساس و اطلاعات بوسيله گفتار ، سينه به سينه منتقل گرديده و مهمترين عامل و تنها محمل آن هم زبان است». ( آقا محمدي ، 1374: 11 )

رز مجو در تعريف ادبيات عامه آورده: «عاميانه صفت نسبي از کلمه عربي « عام » در مقابل "خاص " است و معمولا اين کلمه به طبقه بيسواد و روستايي اطلاق مي شده است . ادبيات عامه در دو معني مي تواند مطمح نظر باشد يکي ادبياتي که ويژه عوام است هم از نظر زبان و لهجه و واژگان که وسيله تفهيم و تفهم آنهاست و هم چارچوب متشکله آن را احساسات و خيال پردازي ها و عواطف دقيق و دوست داشتني روستائيان و يا عوام بوجود آورده است . فولکلو يا فرهنگ و ادب عامه که مجموعه عقايد ، انديشه ها ، آداب و رسوم ، قصه ها ،ترانه ها ،اشعار ساده و ابتدايي يک ملت را بوجود مي آورد با فرهنگ خواص و ادبيات يا شعر و نثر رسمي آن ملت تفاوتهايي دارد». ( رزمجو 1372 : 138) .

در لغتنامه علامه دهخدا جلد سي و هفتم در مورد فولکلور چنين آمده : " فولکلور ( فـُ لُ ) (إ ) ماخوذ از فرانسه از فولک به معني توده و لور به معني دانش ، علم به آداب و رسوم توده مردم و افسانه‌ها و تصنيف هاي عاميانه، توده شناسي فرهنگ عامه ، مجموعه عقايد ، انديشه ها ، قصه ها ، آداب و رسوم، ترانه ها و هنرهاي ساده و ابتدايي يک ملت را فولکلور گويند " . ( دهخدا ، 1372 : 228-227).

در فرهنگ عميد جلد سوم در مورد فولکلورچنين آمده " فولکلور عبارت است مجموعه عقايد و افسانه ها، آداب و رسوم و ترانه هاي محلي " . (عميد، 1379 :118)

پيش از پرداختن به موضوع ، تعريف وهدف فولکلور لازم است درباره رواج اين اصطلاح به طور کلي و کاربردش در زبان فارسي ، نکاتي به اختصار بيان شود.

شوراي گسترش زبان و ادبيات فارسي در گزارشي (1384) اعلام کرده است که فولکلور کلمه‌اي انگليسي است و نخستين بار «آمبرواز مورتن [3]» در سال ( 1885) ميلادي ، آثار باستان و ادبيات توده را Folk – lore به معناي دانش عوام ناميد . " کلمه فولکلور از دو واژه Folk به معناي مردم و واژهlore به معناي دانش تشکيل شده است . در هر دو زبان انگليسي و فارسي داراي دو معناي کاملاً متفاوت ، اما مرتبط به هم است ، نخست ، به معناي دانش مردم ، که از طريق تجربه و زندگي بدست آمده است و به صورت شفاهي و نسل به نسل ، سينه به سينه منتقل و انباشته شده است ، دوم ، به معناي رشته علمي فولکلور است ؛يعني دانشي که به گردآوري مطالعه و تحقيق درباره فولکلور مي پردازد ؛سابقه فولکلور در معناي اول آن به آغاز حيات بشر باز مي گردد؛ بشر از لحظه تولد آموختن را آموخت و به فرزندان خود نيز آموخته هايش را آموخت و بدين ترتيب، دانش متولد شد . با توجه به تنوع نياز و فعاليت‌هاي آدمي ، تجربه ها و دانش او نيز متنوع و گسترده است . از يک سو دانش مربوط به کشت و زراعت ، صنايع و هزاران حرفه و پيشه ديگر قرار دارد و از سويي ديگر دانش مربوط به هنرهاي مختلف، از موسيقي – غارنگاري و نقاشي گرفته تا تئاتر ها و نمايش ها و انواع شعر و سخن سرايي ها ، اما گرد آوري فولکلور يا دانش هاي مردم امر نسبتاً جديد و متاخري است ؛ وقتي که عصر مدرن آغاز شد ، بتدريج دانش هاي قومي و مردمي جايشان را به دانش ها و صنايع مدرن دادند ،در نتيجه از يک سو اين احساس بوجود آمد ، که دانش هاي قومي ، ديگر فايده اي ندارد و نمي توانند بکار و بار زندگي و نيازهاي انسان مدرن پاسخ دهند؛ و از سوي ديگر - دور انداختن آنهمه دانش و سرمايه کار ـ بشر نمي توانست يکباره تمام تاريخ و گذشته اش را دور بريزد ، از اينرو ابتدا " عتيقه شناسان "و بعد " باستان شناسان " و بعد مردم شناسان به گردآوري و مطالعه فولکلور روي آورند . در آلمان ، هلند و کشورهاي اسکاند يناوي ابتدا با تغييراتي ، چون " wolk skonde " و کمي بعد خود کلمه فولکلور راه يافت ، در فرانسه در سال 1882 ميلادي با مشتقاتي چون "Folk loriste " و " Folk lorique " رواج يافت و در زبان و ادبيات ايتاليايي و اسپانيايي نيز در اواخر قرن نوزدهم جاي خود را باز کرد . صادق هدايت اين اصطلاح را در فوايد گياهخواري (1306 ه . ش ) و نيرنگستان (1312 ه . ش ) به کار برده است و کمي بعد اصطلاح فولکلور ، عنوان مقاله اي بود از " رشيد ياسمي " در مجله تعليم وتربيت ، از آن به بعد ، بتدريج اصطلاح فولکلور به معني دانش عاميانه و دانستني هاي توده مردم ، رواج يافته است . تا قبل از صادق هدايت کسي به نحو « روش مند و نظام مند » دانش فولکلور را به جامعه ايران معرفي نکرده بود.

[1] - folk lere

1- Birou

[3] - Ambroise Morton