فهرست مطالب

عنوان صفحه

چکیده1

مقدمه. 2

بیان مسئله و ضرورت انجام تحقیق.. 2

اهداف تحقیق.. 5

فصل اول: کلیات.. 6

1-1تاريخچه استفاده انسان از گياهان دارويي.. 7

1-2 رابطه گياهان دارويي و بيماري.. 7

1-3 كشت و برداشت گياهان دارويي.. 7

1-4روش‌هاي برداشت، آماده‌سازي و خشك كردن و نگه‌داري گياهان دارويي.. 8

1-5 تركيبات مهم گياهان دارويي.. 9

1-6 مهم ترين مواد موثره گياهان دارويي.. 10

1-6-1 آلكالوئيدها10

1-6-2 گلوكوزيدها10

1-6-3 ساپونين ها11

1-6-4 تانن ها11

1-6-5 ترپنيك ( مواد تلخ )11

1-6-6 مواد معطر. 12

1-6-7 فلاوونوئيدها12

1-6-7-1 خواص درماني فلاوونوئيدها12

1-7 اهميت و جايگاه اسانس ها13

1-8 تاريخچه استفاده از اسانس ها14

1-9خصوصيات اسانس ها15

1-10 نگه داری اسانس ها16

1-11 تفاوت روغن هاي معطر با روغن هاي معمولي.. 17

1-12 طبقه بندي اسانس ها17

1-13 كاربرد اسانس ها18

1-13-1 كاربرد در صنعت... 18

1-13-2 كاربرد در داروسازي.. 18

1-13-3 كاربرد در رایحه درمانی.. 18

1-14 اصلي ترين تركيبات موجود در اسانس ها18

1-15 خواص تركيبات موجود در اسانس ها19

1-16 معرفی گیاه مرنجوش،مرزنجوش... 19

1-16-1 مورفولوژی.. 19

1-16-2 انتشار جغرافیایی.. 20

1-16-3 ترکیب شیمیایی اسانس... 20

1-16 -4 خواص درمانی و کاربردی.. 21

1-16 -5 جایگاه مرزنجوش در رده بندی گیاهان. 22

1-17معرفی گیاه خالواش (پونه معطر )23

1-17-1 مورفولوژی.. 23

1-17-2 انتشار جغرافیایی.. 24

1-17-3 ترکیبات شیمیایی.. 25

1-17-4 خواص درمانی.. 25

1-17-5 جایگاه خالواش در رده بندی گیاهان. 26

1-18 معرفی قارچ مورد مطالعه در این تحقیق.. 27

1-18-1 كانديديازيس... 27

1-18-1-1 طبقه بندي كانديداها27

1-18-1-2 اتيولوژي.. 28

1-18-1-3 اكولوژي و اپيدميولوژي.. 29

1-18-1-4 مورفولوژي.. 30

1-18-1-5 فيزيولوژي.. 31

1-18-1-6 ژنتيك و بيولوژي مولكولي.. 31

1-18-2 ويرولانس و مكانيزم پاتوژنز كانديدا32

1-18-2-1 اتصال. 33

1-18-2-2 بيوفيلم. 34

1-18-2-3 آنزيم هاي دخيل در ويرولانس... 34

1-18-3 تغييرات شكلي.. 35

1-18-4 تغيير فنوتيپي.. 36

1-18-5 آنتي ژن هاي كانديدا36

1-18-6 پاسخ ايمني.. 37

1-18-7 مصونيت... 38

1-18-8 بيماري هاي كانديدايي.. 38

1-18-8-1 كانديديازيس سطحي.. 38

1-18-8-1-1 عفونت هاي جلدي.. 39

1-18-8-1-2 عفونت هاي مخاطي.. 39

1-18-8-2 كانديديازيس بافت عمقي.. 40

1-18-8-2-1 عفونت هاي دستگاه ادراري UTI ))40

1-18-8-2-2 پنوموني.. 41

1-18-8-2-3 عفونت هاي شكمي.. 41

1-18-8-2-4 عفونت هاي استخواني و مفصلي.. 41

1-18-8-2-5 عفونت هاي چشمي.. 41

1-18-9 تشخيص عفونت هاي كانديدايي.. 42

1-18-9-1 روش هاي جداسازي.. 42

1-18-9-2 روش هاي شناسايي.. 42

1-18-9-2-1 روش هاي شناسايي سرولوژي.. 43

1-18-9-2-2 واكنش زنجيره اي پلي مراز. 44

1-18-9-2-3 شناسايي متابوليت ها44

1-18-10 پيش آگاهي و درمان. 44

1-18-10-1 پيش آگاهي.. 44

1-18-10-2 درمان عفونت هاي كانديدايي.. 45

1-18-10-2-1 عفونت هاي كانديدايي دستگاه گوارش... 45

1-18-10-2-2 عفونت هاي كانديدايي دستگاه تناسلي.. 45

1-18-10-2-3 عفونت كانديدايي پوست و ناخن ها45

1-18-10-2-4 عفونت هاي احشايي.. 46

1-18-11 داروهاي ضد قارچي و مكانيسم اثر. 46

1-18-11-1 پلي ان ها47

1-18-11-2 فلوسيتوزين.. 47

1-18-11-3 آزول ها48

1-18-11-4 گريزئوفولين.. 48

1-18-11-5 آليل آمين ها48

1-18-11-6 اكينوكاندين ها49

1-18-12 مكانيسم هاي مقاومت دارويي در كانديدا49

1-18-12-1 مكانيسم مقاومت به پلي ان ها50

1-218-12-2 مكانيسم مقاومت به آزول ها50

1-18-12-3 مكانيسم مقاومت به فلوسيتوزين.. 51

1-18-12-4 مقاومت به ساير داروهاي ضد قارچي.. 51

1-18-12-5 روش های مقابله بر مقاومت به داروهای ضد قارچی.. 51

فصل دوم: مواد و روش ها52

2-1 مواد و وسایل مورد نیاز. 53

2-2 مراحل تهیه اسانس... 54

2-2-1 جمع آوری گیاه54

2-2-2 خشک کردن و پودر کردن گیاه54

2-2-3 استخراج اسانس... 55

2-3 جداسازی و شناسایی ترکیبات تشکیل دهنده اسانس... 56

2-3-1 برنامه ریزی و مشخصات دستگاه GC-MS مورد استفاده57

2-4 انتخاب حلال برای اسانس (..پ320 آفر)57

2-5 روش کار. 58

2-5-1 تهیه سویه قارچ استاندارد. 58

2-5-2 تهیه نمونه های بالینی.. 58

2-5-3 نگه داری سویه ها59

2-5-4 تهیه سوسپانسیون مخمری.. 59

2-5-5 طرز تهیه استاندارد 5/0 مک فارلند. 59

2-5-6 تشخیص آزمایشگاهی و ساخت محیط های کشت مورد نیاز. 60

2-5-6-1 آزمایش مستقیم. 60

2-5-6-2 ایجاد رشته در سرم. 60

2-5-6-3 رشد در 45 درجه سانتی گراد. 60

2-5-6-4 محیط کورن میل آگار. 61

2-5-6-5 محیط کروم آگار. 61

2-5-6-6 آزمایش تشخیصی بیوشیمیایی به روش آسیمیلاسیون قندها62

2-5-7 بررسی اثر ضد میکروبی حلال DMSO.. 62

2-5-8 بررسی اثر ضد قارچی اسانس های دو گیاه مرزنجوش و خالواش... 63

2-5-8-1 روش انتشاردیسک ( Disk diffusion )63

2-5-8-2 تعیین MIC با استفاده از میکرودایلوشن براث.. 63

2-5-8-3 تعیین MFC.. 64

2-6 تحلیل آماری.. 65

فصل سوم: نتایج.. 66

3-1 یافته‌هاي توصيفي.. 67

3-2 يافته هاي مربوط به سؤالات پژوهش... 85

3-2-1 روش Disk diffusion. 85

3-2-1-1 فرضیه اول پژوهش... 88

3-2-1-2 فرضیه دوم پژوهش... 89

3-2-2 روش Microdilution. 94

3-2-2-1 فرضیه سوم پژوهش... 97

3-2-2-2 فرضیه چهارم پژوهش... 99

3-2-2-3 فرضيه‌ پنجم پژوهش مقایسه MIC بین مرزنجوش و خالواش... 100

3-2-2-4 فرضيه‌ ششم پژوهش... 101

3-3 آنالیز اسانس... 102

فصل چهارم: بحث و پیشنهادات.. 107

4-1بحث... 108

4-2 پیشنهادات.. 116

فهرست منابع.. 117

 

چکیده

ولوواژینیت کاندیدایی یکی از بیماری های شایع در زنان ، به خصوص در دوران فعالیت جنسی می باشد. که تقریبا 75 % زنان یک بار در طول زندگی خود به آن مبتلا می شوند.

در این مطالعه اسانس ها از اندام هوایی دو گیاه مرزنجوش(O. vulgare) و خالواش( M. pulegium ) به روش تقطیر با آب تهیه شد . شناسایی ترکیبات اسانس با دستگاه GC/MS نشان داد Terpinen 4-ol (8/24 %) در اسانس گیاه مرزنجوش و Limonone ( 3/20 %)در گیاه خالواش، بالاترین ترکیبات اسانس را تشکیل می دهند.

اثر ضد قارچی اسانس ها بر روی قارچ های کاندیدا آلبیکنس جدا شده از زنان مبتلا به واژینیت و کاندیدا آلبیکنس استاندارد(ATCC 10231) ، به روش Disk diffusion وتعیین MIC،MFC به روش Microdilution بررسی گردید.

نتایج نشان داد، میانگین هاله عدم رشد ناشی از اسانس گیاهان مرزنجوش و خالواش بر روی نمونه های بالینی به ترتیب 4/9±9/24 ،02/2 ±9/22 میلی‌متر و بر روی سویه استاندارد به ترتیب4/9±22 ، 02/2 ± 24 میلی متر می باشد.و نتایج حاصل از تعیین MIC و MFC نشان داد ، اسانس گیاهان مرزنجوش و خالواش برنمونه‌های جدا شده، دارای اثر مهارکنندگی به میزان 32/655±6/1306 ، 8/542 ±77/801 µg/ml درMIC و 5/1188 ±16/3520، 8/1228 ±7/2144 µg/ml در MIC می باشند. که با مقایسه MIC و MFC این دو گیاه ، می توان نتیجه گرفت، اسانس گیاه خالواش نسبت به اسانس گیاه مرزنجوش دارای اختلاف معنی دار05/0 >p می باشد.

کلید واژه :گیاه مرزنجوش(Origanum vulgare )، گیاه خالواش (Mentha pulegium )، اسانس، اثر ضد میکروبی، ولواژینیت، تعیین MIC

 

مقدمه

بیان مسئله و ضرورت انجام تحقیق

بشر از زمان خلقت با بیماری و درد و رنج سروکار داشته و برای برطرف نمودن آلام خویش از گیاهان استفاده می نموده است.در حقیقت گیاه درمانی ،دانش کهن سالی است که ریشه در اعماق تاریخ دارد و همیشه یکی از پایه های اصلی مکاتب طبی مشهور از قبیل تمدن های باستانی چون مصر، هند، بابل، آشور، چین ، ایران و نیز طب اسلامی بوده است.

برون والد، نویسنده طب داخلی هاریسون می نویسد سابقه استفاده از گیاهان به عنوان دارو حتی به قبل ازتکامل انسان می رسد.بسیاری از داروهایی که اکنون در طب نوین در درمان بیماری ها استفاده می شود از گیاهان تهیه شده اند..آتروپین، لیدوکایین، مواد مخدرها، آسپیرین، دیگوکسین، وینکرستین، کرومولین سدیم، ارگاتامین، هیوسین، وارفارین، پرزسترون استفاده شده در قرص های ضد بارداری خوراکی و ....تماما از گیاهان مشتق شده‌اند و بالاخره آنتی بیوتیک ها که خود خیل غظیمی از ترکیبات حاصل از قارچ ها می‌باشند، مثال هایی از این دست می باشند.

بعد از اسلام نیز دانشمندان بزرگی مانند ابوریحان بیرونی، سید اسماعیل جرجانی، ابوعلی سینا و محمد ذکریای رازی در این زمینه خدمات ارزنده ای به جامعه بشری نموده و سهم بسیار ارزنده ای در دانش پزشکی و تکمیل گیاه درمانی داشته اند.(Schaller M,1999)

بنا به گزارش سازمان بهداشت جهانی گیاهان منبعی ازترکیباتی هستند که توانایی مبارزه با بیماری ها را داشته و دارای فعایت ضد باکتری، ضد ویروسی و ضد قارچی می باشند.(Abey sighe PD, 2010 ) و بسیاری از ترکیب های طبیعی به دست آمده از گیاهان دارای طیف وسیعی از فعالیت های زیستی هستند.(Soliman Km,2002) مواد موثر موجود در گیاهان دارویی به دلیل همراه بودن با مواد دیگر پیوسته از یک حالت تعادل بیولوژیک برخوردارند. بنابراین در بدن انباشته نشده و اثرات جانبی به بار نمی‌آورند، ازاین رو امتیازو برتری قابل توجهی نسبت به داروهای شیمیایی دارند .(Velag J,2005 )

طب گیاهی میراث ارزشمندی از تجربیات نسل های گذسته است که با گنجینه ای قوی از اقلیم طبیعی ایران می تواند گشاینده بسیاری از رازها ، دردها و تنگناهای پزشکی امروز باشد .

اسانس ها یکی از مهم ترین مواد موثره گیاهان دارویی و ترکیبات معطری هستند که از اندام هایی نظیر دانه، ریشه، جوانه، پوست، شاخه، برگ، غنچه و گل به دست آمده اند. این مواد دارای نقش ضد میکروبی هستند. ترکیبات شیمیایی در خواص زیستی اسانس تاثیر دارندو به طور عمده ترکیبات فنلی مسئول خواص ضد میکروبی اسانس ها هستند.(Burt.S,2004 )

امروزه گیاهان دارویی و مشتقات آنها 20 درصد تجویزهای دارویی در کشورهای صنعتی پیشرفته و 80 درصد در کشورهای در حال توسعه را به خود اختصاص داده اند.(رجحان ،1374)

کاندیدیازیس، یکی از مهم ترین و شایع ترین عفونت های قارچی فرصت طلب است ،که به وسیله برخی گونه های مخمری کاندیدا آلبیکنس ایجاد می گردد.اشکال مختلف بیماری به فرم های حاد، تحت حاد و مزمن در نواحی مختلف بدن از جمله پوست، ناخن، مخاط واژن، برونش، ریه و دستگاه گوارش مشاهده می گردد. مهم ترین عامل این بیماری کاندیدا البیکنس است، که ساکن طبیعی دستگاه گوارش، مخاط و واژن می باشد. انسان اغلب در بدو تولد در هنگام عبور از واژن آن راکسب می کند.سایر گونه های کاندیدا گاهی جزیی از فلور طبیعی جلد و مخاط محسوب شده و برخی نیز در طبیعت در خاک و مواد مختلف موجودند، که مجموعاّ بیماری زایی محدودتری دارندو از طریق منابع خارجی به بدن راه می یابند.

داروهای ضد قارچی با فرمولاسیون های متفاوت جهت درمان این بیماری ها وجود دارد، که در بسیاری از موارد به دلیل عدم پاسخ مناسب به درمان به شکل مزمن درآمده و گاهی عودهای مکرر مشاهده می شود.

در سال های اخیر بررسی انجام گرفته در مورد حساسیت گونه های کاندیدا نسبت به داروهای ضد قارچی، مانند فلوکونازول، مکانیسم های مولکولی مختلفی را در جهت بیان دلایل مقاومت دارویی گونه های کاندیدا نشان داده است. و نیاز به مصرف طولانی مدت داروهای ضد قارچی، که خود منجر به بروز عوارض جانبی ناشی از مصرف آنها می گردد، محدودیت هایی را در استفاده از این قبیل ترکیبات ضد قارچی را به وجود آورده است. بنابراین تحقیقات مختلفی در زمینه یافتن ترکیبات ضد قارچی با منشاء طبیعی و اثرات جانبی کمتر، انجام پذیرفته است.

هم اکنون با توجه به این که کشور ایران در موقعیت خاص جغرافیایی قرار دارد و به علت شرایط مختلف آب و هوایی، ارتفاعات مختلف و تفاوت جنس خاک ها ، امکان رشد گونه های متعدد گیاهی در آن فراهم است و نیز با توجه به تجاربی که از گذشتگان و تحقیقات امروزی که در مورد اثرات مفید ضد قارچی گیاهان خانواده نعناع وجود داشته و دارد، در این پژوهش به بررسی اثرات ضد قارچی اسانس دو گیاه مرزنجوش و خالواش بر کاندیدا آلبیکنس و مقایسه آنها با دو آنتی بیوتیک فلوکونازول و نیستاتین پرداخته شد، تا شاید از این گیاهان دارویی در آینده، به عنوان جایگزینی برای داروهای سنتتیک استفاده گردد.

حسینی و همکاران (1390 )ظرفیت آنتی اکسیدانی اسانس و فراکشن های مختلف عصاره متانولی گیاهان آویشن شیرازی،مریم گلی ،رزماری ،خالواش و دارچین را در مهارکنندگی رادیکال های آزاد DDPH (2-2.dipheny-1-picryl hydrazyl ) را مورد ارزیابی قرار دادند.و نتایج حاصل نشان داد ، که تفاوت معنی داری بین اسانس و فراکشن های مورد مطالعه از نظر فعالیت آنتی اکسیدانیوجود دارد. و بیشترین فعالیت مربوط به گیاه خالواش (3/47 میکرو گرم در میلی لیتر )است.و با توجه به فعالیت آنتی اکسیدانی قابل ملاحظه این گیاه ودیگر فراکشن ها ، می توانند به عنوان آنتی اکسیدان طبیعی در صنعت مورد استفاده قرار گیرند.

زهتابیان و همکاران(1387 ) اثرات ضد ویروسی گیاه مرزنجوش را بر همانند سازی و تکثیر ویروس هرپس سیمپلکس بررسی کردند و مشخص شد که اثر مستقیم عصاره ابی الکلی مرزنجوش به میزان 50 mg/ml در طی زمان های 0-1-2-3 ساعت باعث کاهش تیتر ویروس می گرددو و در نتیجه احتمالا مرزنجوش دارویی موثر و مفید در درمان عفونت های هرپس سیمپلکس تیپ 1 می تواند به شمار آید.

اهداف تحقیق

1-ارزیابی و مقایسه اثر اسانس گیاهان مرزنجوش و خالواش بر روی ایزوله های کاندیدا آلبیکنس و سویه استاندارد کاندیدا. و نیز مقایسه اثر آنها با داروهای ضد قارچی فلوکونازول و نیستاتین به روش دیسک دیفیوژن .

2- شناسایی ترکیبات و داروهای ضد میکروبی جدید با منشاء گیاهی با اثر مناسب و عوارض جانبی کم برای جایگزینی آن با داروهای شیمیایی.

 

 

 

 

 

 

فصل اول

کلیات

 

 

 

 

 

 

 

 

1-1تاريخچه استفاده انسان از گياهان دارويي

سابقه درمان بيماري ها با گياهان دارويي به قدمت تاريخ زيست انسان روي كره زمين است. انسان به حكم تجربه، علم و انديشه خود در طول عمر حيات در كره زمين، به كمك گياهان­ دارويي خود را مداوا كـرده و مي­كند. طي ساليان متمادي داروهاي طبيعي خصوصاً گياهان دارويي اساس و حتي در برخي موارد تنها طريق درمان محسوب مي شود.

از جمله دلايل مهم تمايل انسان به استفاده از گياهان دارويي عبارتند از :

1) بروز عوارض جانبي ناشي از مصرف داروهاي شيميايي.

2) مقرون به صرفه نبودن ساخت برخي از داروهاي شيميايي.

3) انحصاري بودن درمان برخي بيماري ها با گياهان دارويي.

4) وجود تجارب باليني ارزشمند در گياهان دارويي. (Ganong. W.f., 2005 )

1-2 رابطه گياهان دارويي و بيماري

هر خاك و هر آب و هوايي بستر انواع گياهان دارويي است، بنابراين همه چيز در همه جا نمي رويد و حكمت خلقت در اين است كه هر جا بيماري هست قطعاً نوع گياه دارويي آن نيز يافت مي شود. از يك طرفي همه گياهان دارويي در يك فصل خاص نمي رويند. هنوز كسي رابطه بين شيوع بيماري در يك فصل يا يك زمان و وفور گياهان دارويي آن فصل را جستجو نكرده است، ولي مي دانيم كه بسياري از بيماري ها در فصل خاص شيوع پيدا مي­كنند و بعضي از گياهان دارويي شناخته شده و ناشناخته نيز در همان فصل به وفور يافت مي­شوند. (Ganong. W.f., 2005)

1-3 كشت و برداشت گياهان دارويي

جمع آوري گياهان دارويي در رويش گاه طبيعي آن ها به منظور به دست آوردن مواد اوليه آنها به نظر كاري آسان است، اما انجام اين كار به شناخت و تجربه نياز دارد.

اگر شخصي كه مي خواهد اين نوع گياهان را جمع آوري كند تجربه اي در اين كار نداشته باشد خيلي آسان دو نوع گياه شبيه به يكديگر را با هم اشتباه كرده و نوعي را كه اصولاً ربطي به گياه مورد نظر ندارد و مي تواند مضر و حتي سمي نيز باشد، جمع آوري كند. بنابراين نه تنها شناسايي دقيق گياهان دارويي اهميت دارد، بلكه آشنايي با محل رويش، نيازهاي رويش گاهي نيز از ضروريات به شمار مي رود. حضور هر گونه گياهي در طبيعت به شرايط محيطي بستگي دارد، اين شرايط محيطي عبارتند از درجه حرارت، نور، ميزان بارندگي، ارتفاع از سطح دريا، شيب و جهت جغرافيايي و خصوصيات خاك می باشد.

Bronold fhan. R, et al ,2009 ))

1-4روش‌هاي برداشت، آماده‌سازي و خشك كردن و نگه‌داري گياهان دارويي

اين اعمال شامل طرز برداشت يا جمع آوري، خشك كردن، پوست كندن، خردكردن، حذف برخي قسمت‌ها، آسياب كردن، الك كردن، كوبيدن، بو دادن و حتي تخمير گياهان مي گردد. هر كدام از اعمال براي حفظ و ثابت نگه داشتن مواد موثره موجود در نوعي از گياهان است. خشك كردن گياهان دارويي مانند ديگر گياهان مفيد ( از قبيل ادويه جات و گياهاني كه مصارف صنعتي دارند) بايد به وسيله خود توليد كننده يا جمع آوري كننده آنها، انجام شود. زمان جمع آوري گياه در طبيعت يا در مزرعه در ارتباط با وجود حداكثر ماده موثره موجود در گياه در طول رشد آن انتخاب شود.

معمولاً گياه جمع آوري شده بايد هر چه سريع تر در معرض خشك شدن قرار گيرد، تا از آسيب ديدگي در هنگام پژمردگي جلوگيري شود در اكثر موارد، از خشك شدن گياه در زير نور مستقيم خورشيد بايد خودداري شود، زيرا نورخورشيد موجب از بين­رفتن متابولیت های ثانویه گرديده و گياه به­سرعت رنگ زرد و قهوه­اي به­خود­ مي­گيرد.

ريشه و ريزوم قسمت زيرزميني گياه را تشكيل مي دهد. ريشه ها در اشكال مختلف از قبيل ريشه ساده يا منشعب مخروطي، استوانه اي كلافي و غيره ديده مي شوند. ريزوم نوعي ساقه زيرزميني خزنده است كه توليد ريشه هاي نابجا مي كند مانند زنبق كه ريشه و ريزوم را در دوره خواب گياه يعني در هنگامي كه بيش‌ترين مقدار مواد موثره در آن ها موجود است، جمع آوري مي كنند، گاهي اين كار در بهار نيز انجام مي‌شود. بهترين زمان براي جمع آوري ريشه و ريزوم گياهان دائمي دو ساله پاييز است .

هنگام جمع آوري گياهان كمياب هميشه يك قسمت از ريشه را در خاك رها مي كنيم تا شايد دوباره سبز شود. ريشه و ريزوم را قبل از خشكاندن بايد سريعاً و به مدت كوتاهي با آب جاري شست تا گردوغبار قسمت هاي آسيب ديده و ديگر مواد زائد آن پاك شود. پوست بعضي از ريشه ها و ريزوم ها را بايد كنده و نوعي حالت تخميري به آن ها داد مانند زنبق، ريوند، زنيان و ختمي.Akhondzade S, 2005 ) )

1-5 تركيبات مهم گياهان دارويي

گياهان متابوليت‌هاي اوليه و ثانويه توليد مي كنند. متابوليت هاي اوليه شامل آمينواسيدها، قندهاي ساده، اسيدهاي نوكلئيك و ليپيدها هستند كه براي فرآيندهاي یاخته ای نياز هستند. متابوليست هاي ثانويه شامل، اسيد براي گرده افشاني يا انتقال دانه يا براي محافظت در برابر گياه خواران يا سازگاري با عوامل آبيوتيك خارجي هستند. اين توليدات ظاهراً براي گياه بدون فايده هستند ولي اثرات درماني آن ها قابل توجه است كه به سه طبقه اصلي ترپنوئيدها (35 هزار نوع)، آلكالوئيدها(12 هزار نوع) و تركيبات فنولي ( 8 هزار نوع) تقسيم مي شوند. هر ماده كه در گياهي پيدا مي شود، داراي نقش خاصي در گياه مي باشد. اين مواد مي توانند در ساختار گياه براي انجام اعمال حياتي به كار رفته باشد و يا مي تواند در خواص فيزيكي و شيميايي گياه نقش داشته باشدHamid A ,2011))

1-6 مهم ترين مواد موثره گياهان دارويي

1-6-1 آلكالوئيدها

آلكالوئيدها تركيبات پيچيده ازت دار هستند، نوع بازي آن ها داراي اثرات قوي فيزيولوژيك مي باشد. ضمناً اكثر آن ها سموم گياهي بسيار موثر و جز توليدات ثانويه گياهي هستند. آلكالوئيدها را بر حسب تركيبات شيميايي و خصوصاً ساختمان مولكولي به دسته هاي زير تقسيم مي كنند :

الف) فنيل آلاتين مانند كاپسايسين در فلفل.

ب) آلكالوئيدهاي ايزوكينولئيك مثل مرفين و كدئين.

پ) آلكالوئيدهاي كينولئيك مانند شاخه برگ دار سداب معمولي.

ت) آلكالوئيدهاي پيريديك و پيپريديك مثل ريتين در كرچك.

ث) آلكالوئيدهاي مشتق از پروپان مانند اسكوپولامين و آتروپين در بلادون.

ج) آلكالوئيدهاي استروئيد مثل ريشه بنفشه معطر.((Guyton A.C,2004

1-6-2 گلوكوزيدها

گلوكوزيدها از دو قسمت گلوكز و اگليكون تشكيل شده است و از متابوليسم ثانوي گياهان به دست مي آيد و انواع آن شامل موارد زير است :

الف) تيوگلوكوزيدها كه حاوي گوگرد هستند مانند خانواده كلم.

ب) گلوكوزيدهاي مشتق از سيانيدريك اسيد، كه از تركيبات سيانيدريك متصل به يك قند تشكيل مي شوند كه در بادام تلخ، آلو و برگ هاي گيلاس وجود دارد.

پ) گلوكوزيدها آنتراكينونيك، پيگمان­هاي شفافي هستند كه پس از جذب اثر ملين دارند مانند ساقه زيرزميني­ ­ريوند.

ت) كارديوگلوكوزيدها، مواد بسيار مهمي بوده و فعاليت قلب را تنظيم مي كنند مانند گل انگشتانه.

ث) گلوكوزيدهاي فنوليك، متعلق به گروه عناصري بوده كه اثرات و در بيش تر موارد عطـر خاصـي را توليــد مي­ كنند كه در درخت بيد،ريش بز، جوانه هاي صنوبرو مورد وجود دارد. . ( (Guyton. A,2004

1-6-3 ساپونين ها

ساپونين ها در بسياري از گياهان دارويي وجود دارد و به وسيله ريشه گلوكوزيديك ( گلوكز و گلاكتوز) كه متصل به ريشه اگليكون است، مشخص مي شوند. خاصيت اصلي آن ها كاهش فشار سطحي آب است. تمام ساپونين ها شديداً كف كرده و پاك كننده عالي هستند. آن ها توانايي هموليز كردن گلبول هاي قرمز را دارند، هم چنين مخاط را تحريك نموده و سبب شل شدن مخاط روده مي شوند و همراه با مصرف گياهاني نظير بنگ سفيد، ريشه شيرين بيان و چوبك باعث افزايش ترشحات شش ها مي شوند.

از آن ها به عنوان مسهل و ضد عفوني كننده مجاري ادرار ( برگ درخت زبان گنجشك ) استفاده مي شود. همچنين، ريشه جين سنگ (Gindeng) كه در چين و كره، مناطق خاور دور يافت مي شود، نيز سرشار از ساپونين است. .( (Guyton A.C,2004

1-6-4 تانن ها

اين مواد كه داراي تركيبات شيميايي مختلف هستند و در آب محلول هستند و به صورت مصارف خارجي عليه تورم هاي حفره دهاني، زكام، برونشيت، خونريزي هاي موضعي، روي سوختگي ها و ورم حاصل از سرمازدگي و زخم‌ها، تورم‌هاي پوستي، بواسير و تعرق بيش از حد از خود خاصيت درماني نشان مي‌دهند. ((Guyton A.C,2004

1-6-5 ترپنيك ( مواد تلخ )

اين مواد داراي طعم تلخي بوده و ضمن تحريك اشتها ترشح معده را نيز زياد مي كنند. اسانس تلخ گياهان افسنطين، گل گندميان. .( (Guyton A.C,2004