فهرست مطالب

عنوان صفحه

مقدمه. 1

غدد جنسی نر. 2

سلول جنسی نر. 3

تقسيم ميتوز و تقسيم ميوز. 3

لقاح.. 5

اسپرماتوژنز يا اسپرم‌زايي.. 7

اوئوژنز يا تخمك زايي.. 8

خصوصیات اسپرم. 10

دوره جنسي در انسان.. 12

تشكيل جنين و نمو جنيني.. 14

دستگاه تولید مثل زنان.. 16

اجزاء دستگاه تناسلی زنانه و کارکرد هر کدام. 17

اعضا تناسلی خارجی زن(مهم در ارتباط جنسی). 22

نقش دستگاه تناسلی زنانه. 24

حاملگی.. 25

زایمان.. 26

بیماریها و مشکلات دستگاه تناسلی زنان.. 27

دستگاه تناسلی مردان.. 29

نقش مرد در تولید مثل.. 32

وظایف دستگاه تناسلی مردانه. 34

بیماریهای دستگاه تناسلی مردان.. 35

لقاح مصنوعي.. 37

 

تولید مثل در انسان

 

مقدمه

توانايي توليد مثل يكي از ويژگي‌هاي جانداران است. معمولا" پس از آن‌كه موجودات زنده به حدي از رشد و نمو و بلوغ رسيد، توليد مثل كرده موجودي هم‌نوع خود به وجود مي‌آورند. توليد مثل بقاي نوع موجود زنده را تأمين مي‌كند. تقسيم و تكثير سلول‌ها و جانداران تك سلولي نسبتا" ساده است، ولي در موجودات پر سلولي توليد مثل صورت‌هاي مختلف و پيچيده‌تري دارد. مسائل مربوط به توليد مثل و نمو جنين از مهم‌ترين و جالب‌ترين مسائل زيست‌شناسي است.

به طور كلي، در موجودات زنده توليد مثل به دو صورت جنسي و غيرجنسي انجام مي‌شود.

توليد مثل غيرجنسي به حالتي گفته مي‌شود كه بخشي از بدن موجود زاينده جدا شده فرد جديدي را به وجود آورد. بديهي است كه در اين حالت دو جنس نر و ماده در تكثير شركت ندارند. در توليد مثل غير جنسي، كه براي انجام آن وجود يك فرد كافي است، صفات وراثتي موجود زاينده بدون تغيير به افراد جديد منتقل مي‌شود و موجوداتي كاملا" نظير موجود اوليه توليد مي‌گردند. تكثير به وسيله قلمه زدن يا خواباندن ساقه در زير خاك، كه در بعضي گياهان انجام مي‌شود، نوعي تكثير غير جنسي است. در جانوران نيز موارد متعددي از تكثير غير جنسي ديده مي‌شود؛ مثلا" جانوران تك سلولي، مرجان‌ها و بعضي كرم‌ها به همين صورت توليد مثل مي‌كنند.

در توليد مثل جنسي، دو سلول نر و ماده كه سلول‌هاي جنسي ( گامت ) ناميده مي‌شوند با يكديگر تركيب شده سلول واحدي به نام سلول تخم را به وجود مي‌آورند و سلول تخم با نمو و تقسيمات متوالي موجود تازه‌اي را مي‌سازد. در موجوداتي كه به طريق جنسي توليد مثل مي‌كنند، هر يك از دو سلول جنسي نر و ماده داراي بخشي از صفات وراثتي موجود آينده‌اند و از جمع شدن هسته‌هاي اين دو نوع سلول، در سلول تخم، تركيب جديدي به وجود مي‌آيد. بنابراين در موجوداتي كه به طريق جنسي تكثير مي‌يابند افراد هر نسل نسبت به والدين خود داراي تركيب متفاوتي هستند.

 

غدد جنسی نر

غدد جنسی در جنس مذکر غدد Mixed مخلوط بوده و هم ترشحات درون ریز و هم ترشحات برون ریز دارند. ترشحات درون ریزشان هورمونهای جنسی و ترشحات برون ریز سلول جنسی یا اسپرم است. غده مسئول بیضه‌ها هستند که در داخل کیسه‌ای قرار گرفته‌اند. رویه خارجی بیضه‌ها را غشای سختی به نام تونیکا آلبوژینا Tonica Albogina احاطه کرده است و استحاطه‌هایی را درون بیضه‌ها فرستاده و آن را به محفظه‌هایی به نام لوبول که هر لوبول هر دو نوع ترشحات را دارد تقسیم می‌کند. تعداد لوبولها در حدود 250-300 لوبول می‌باشد.

در فضاهای بین لوبولی سلولهای لایدیک ، عصب و رگ خونی وجود دارد که سلولهای لایدیک 20% غده را تشکیل می‌دهند و وظیفه ترشح هورمون جنسی نر را بر عهده دارد در هر بیضه 900 - 700 لوله سمنی‌فر وجود دارد که به تولید اسپرم اشتغال دارند.

لوله‌های سمنی‌فر ، لوله‌های نسبتا درزی به شکل u می‌باشند یعنی ابتدا و انتهایشان به یک جا (نسبت بیضه) ختم می‌شود و سپس وارد شبکه تور مانندی می‌شود که Rtetetestis یا شبکه تورینه‌ای نامیده می‌شود شبکه تورینه‌ای هم به اپیدیدم منتهی می‌شود و آن هم به نوبه خود به کانال دفران ختم می‌شود انتهای کانال دفران ناحیه گشاد شده‌ای است که آمپول نامیده می‌شود. از آمپول کانال دفران مجرای باریکی جدا می‌شود که مجرای انزالی گفته می‌شود. مجرای انزالی به مجرای پیشابراهی منتهی می‌شود در این حوالی غدد ضمیمه دستگاه تناسلی مرد قرار دارد.

کیسه‌های منی در طرفین آمپول کانال دفران قرار داشته و ترشحات خود را به داخل آن می‌ریزند و در اطراف مجرای انزالی غدد پروستات قرار گرفته است که ترشحات خود را به مجرای انزالی می‌ریزند. غدد کوپر غددی هستند که ترشحات خود را به مجرای پیشابراه وارد می‌کنند. اسپرم‌های ساخته شده در لوله‌های سمنی‌فر این مراحل را طی می‌کنند بافت زمینه‌ای یا همبند هم دارای نقش حمایتی بوده و هم توسط سلولهای لایدیک به ترشح هورمون جنسی‌نر اشتغال دارند.

 

سلول جنسی نر

سلول جنسی در لوله‌های سمنی‌فر تولید می‌شود. در جدار لوله‌های سمنی‌فر دو سری سلول وجود دارد یک سری بزرگ و کشیده‌اند سرتولی هستند و نقش بسیار مهمی در اسپرم سازی دارند ولی خودشان اسپرم ساز نیستند و سلولهای کوچک دیگری به نام اسپرماتوگونی بکار اسپرم ساز مشغولند که سر و هسته این سلولها در خارجی‌ترین لایه اسپرماتوگونی A نامیده می‌شود.

تقسيم ميتوز و تقسيم ميوز

تقسيم به طريقه ميتوز باعث ايجاد سلول‌هايي مي‌گردد كه در هسته آن‌ها تعداد و نوع كروموزوم‌ها يك‌سان باقي مي‌مانند و صفات ارثي را عينا" منتقل مي‌كنند. به چنين تقسيمي، تقسيم ميتوز مي‌گويند.

منشاء موجودات پرسلولي تنها يك سلول 2N كروموزومي(ديپلوئيد)، يعني سلول تخم لقاح يافته، است. با تقسيمات مكرر ميتوزي، جنيني بوجود مي‌آيد كه از ميليون‌ها سلول 2N كروموزومي ساخته شده است. در سير تكامل جنين دو دسته سلول از ميان سلول‌هاي 2N كروموزومي جدا مي‌شوند: يكي سلول‌هاي سوماتيك يا بدني و ديگري سلول‌هاي ژرمينال يا زاينده.

سلول‌هاي سوماتيك 2N كروموزومي باقي مي‌مانند كه منشاء بافت‌ها و اعضاي بدن هستند. اما سلول‌هاي ژرمينال، در غدد تناسلي يا گوناد‌ها باقي مي‌‌مانند و بعد گامت‌ها را به وجود مي‌آورند. اين سلول‌ها ابتدا 2N كروموزومي(ديپلوئيد) هستند، ولي در غدد جنسي به طريق خاص( از يك سلول 2N كروموزومي چهار سلول N كروموزومي توليد مي‌شود.) تقسيم مي‌شوند و سلول‌هاي N كروموزومي(هاپلوئيد) را به وجود مي‌آورند. اين طريقه تقسيم را تقسيم به روش ميوز مي‌گويند.

 

سلول‌هاي جنسي

معمولا" در توليد مثل جنسي هر يك از دو غده ي جنسي (گوناد) نر يا ماده در بدن يك فرد وجود دارد و دو جنس از يكديگر مجزا و متمايزند. اين حالت را، كه در اغلب جانوران و بعضي گياهان مشاهده مي‌شود، حالت جداجنسي يا دوجنسي مي‌نامند. در بعضي ديگر از جانوران و گياهان، يك فرد داراي هر دو نوع غده‌ي جنسي نر و ماده است و به اين حالت نرمادگي گفته مي‌شود.

 

در هر دو صورت، سلول جنسي نر يا اسپرماتوزوئيد در غده‌هاي نر يا بيضه‌ها، و سلول جنسي ماده يا اوول در غده‌ي جنسي ماده يا تخمدان ساخته مي‌شود. سلول‌هايي را كه منشاء گامت‌ها هستند سلول زاينده يا ژرمينال مي‌نامند. بقيه سلول‌هاي بدن را سلول‌هاي بدني يا سوماتيك مي‌نامند. به سخن ديگر ژرمينال مسئول ايجاد نسل‌هاي آينده و سوماتيك مسئول سازنده اندام‌ها و دستگاه‌هاي بدن، به جز غدد جنسي، است.

مجموعه‌ي تغييرات و تحولاتي را كه در ياخته‌هاي ژرمينال پديدار شده منجر به توليد گامت‌ها مي‌شود گامتوژنز يا گامت‌زايي گويند. چگونگي به وجود آمده گامت نر را اسپرماتوژنز يا اسپرم‌زايي، و نحوه‌ي تشكيل گامت ماده را اوئوژنز يا تخمك‌زايي مي‌نامند.

 

لقاح

تركيب گامت نر و گامت ماده را لقاح گويند و سلول حاصل از اين تركيب، يعني تخم لقاح يافته، منشاء موجود تازه‌اي مي‌گردد. گامت‌ها معمولا" به وسيله دو فرد نر و ماده كه هر دو از يك نوع‌اند توليد مي‌گردند؛ ولي در بعضي از موجودات زنده مانند حلزون هر دو نوع سلول جنسي به وسيله يك فرد ساخته مي‌شوند. اين نوع موجودات را نرماده يا هرمافروديت مي‌نامند و به چنين حالتي، نرمادگي يا هرمافروديسم گفته مي‌شود. در موجودات نرماده نيز باروري خودبخودي بسيار نادر است و در اغلب موارد سلول جنسي نر يك جانور، گامت ماده جانور ديگري را بارور مي‌كند و هر فرد در مراحل مختلف زندگي نقش نر و يا ماده را بازي مي‌كند. لقاح داراي دو نتيجه اصلي زير است:

الف: برقرار كردن مجدد حالت ديپلوئيدي( به سلولي ديپلوئيد گفته مي‌شود كه تعداد كروموزوم‌هاي آن 2N يعني 46 عدد باشد.) كه بر اثر اختلاط هسته‌هاي هاپلوئيد( به سلولي هاپلوئيد گفته مي‌شود كه تعداد كروموزوم‌هاي آن N يعني 23 عدد باشد.) دو گامت نر و ماده حاصل مي‌شود. در هسته سلول تخم، ژن‌هاي پدري و مادري دو به دو با يكديگر جمع مي‌شوند.

ب: فعال شدن تخمك از نظر شيميايي و فيزيولوژيكي كه به تقسيم تخم و ايجاد جنين منجر مي‌گردد.

در جانوران، تركيب گامت‌هاي نر و ماده ممكن است در خارج از بدن جانور ماده و يا درون آن صورت گيرد. لقاح را در حالت اول لقاح خارجي و در حالت دوم لقاح داخلي مي‌نامند.

در اغلب بي‌مهرگان دريازي لقاح خارجي است، يعني اسپرم‌ها در آب دريا در مجاورت گامت ماده ريخته مي‌شوند. در بيشتر انواع ماهي‌ها، پس از تخم‌ريزي جانور ماده، يعني بيرون ريختن تخمك‌ها، جانور نر مايع جنسي خود را در آب برروي آن‌ها مي‌ريزد. در قورباغه، با وجود جفت‌گيري ظاهري جانور نر با ماده، در واقع لقاح خارجي صورت مي‌گيرد.

لقاح داخلي بخصوص در مهرداران عالي و در حشرات ديده مي‌شود. با وجودي كه ممكن است تعداد زيادي اسپرم در كنار يك تخمك قرار گيرند، فقط يكي از آن‌ها به درون تخمك رفته با آن تركيب مي‌شود. در بعضي موارد خاص، مثلا" در حشرات و خزندگان، ممكن است استثنائا" چند اسپرماتوزوئيد به درون تخمك وارد شوند ولي در اين صورت نيز فقط يكي از آن‌ها با هسته تخمك تركيب مي‌شود و بقيه در درون تخمك از بين مي‌روند.

تخمك، كه معمولا" سلولي غير فعال است، پس از لقاح فعال مي‌شود و در آن مقدمات تقسيم و تشكيل جنين پديدار مي‌گردد. در بعضي موارد حالت خاصي ديده مي‌شود كه در آن تخمك بدون تركيب با گامت نر و انجام لقاح فعال شده شروع به تقسيم و تشكيل جنين مي‌كند و حتي موجود كاملي به وجود مي‌آورد. اين پديده را بكرزايي يا پارتنوژنز مي‌نامند. نمونه‌هايي از بكرزايي در زنبور‌ها، مورچه‌ها و شته‌ها مشاهده مي‌شود.

توليد مثل در اغلب پستانداران شبيه به يكديگر است و در آن‌ها دوره جنيني نسبتا" طولاني است. در اين جانوران لقاح داخلي صورت مي‌گيرد و جنين در درون بدن مادر پرورش مي‌يابد و براي دريافت اكسيژن و مواد غذايي به بدن مادر وابستگي دارد.

 

اسپرماتوژنز يا اسپرم‌زايي

در غدد جنسي نر يا بيضه، سلول‌هايي به نام اسپرماتوگوني وجود دارند كه از تكثير سلول‌هاي ژرمينال حاصل شده‌اند. اين سلول‌ها پس از بلوغ فعال شده با چند تقسيم متوالي اسپرماتوزوئيدها را مي‌سازند. جريان اسپرم‌زايي بدين گونه است:

ابتدا تعداد زيادي اسپرماتوگوني به وجود مي‌آيند، هر يك از اين سلول‌ها رشد كرده و مقداري مواد را در خود ذخيره مي‌كنند. و در پايان رشد خود به اسپرماتوسيت نوع اول تبديل مي‌شوند. اين سلول‌ها هنوز داراي 2N كروموزوم( ديپلوييد) هستند. اسپرماتوسيت‌هاي نوع اول دوبار پشت سر هم تقسيم مي‌شوند كه به مجموعه اين دو تقسيم، ميوز مي‌گويند. اين سلول‌هاي توليدي را اسپرماتوسيت نوع دوم ( N كروموزومي )مي‌نامند.اين‌ها نيز تقسيم شده و سلول‌هاي N كروموزومي ديگري به نام اسپرماتيد را به وجود مي‌آورند.

ساختمان اسپرم در انواع مختلف جانوران پر سلولي بسيار شبيه يكديگر است و مهم‌ترين تفاوتي كه در آن‌ها ديده مي‌شود در دستگاه حركتي آن‌هاست. اندازه اسپرم‌ها با اندازه افراد نر سازنده آن‌ها بستگي ندارد. مثلا" اسپرم فيل از اسپرم موش كوچك‌تر است. تعداد آن‌ها در مايع مني زياد است، مثلا" تعدا آن‌ها در هر ميلي‌متر مكعب در انسان 100 هزار، در گاو يك ميليون، و در خروس چهار ميليون است.

 

اوئوژنز يا تخمك زايي

تخمك‌زايي از بسياري جهات، شبيه اسپرم‌زايي است. ابتدا سلول‌هايي به نام اوئوگوني توليد مي‌شوند. سپس رشد و بلوغ سلول كه فرا رسيد، اوئوسيت نوع اول بوجود مي‌آيد. كه هر دو سلول‌هاي 2N كروموزومي( ديپلوييد) هستند. اوئوسيت نوع اول با دو تقسيم پياپي يعني تقسيم ميوز، سلول‌هاي N كروموزومي( هاپلوييد) را به وجود مي‌آورند. كه اوئوسيت نوع دوم ناميده مي‌شود. سپس اين سلول تقسيمات ديگري را انجام مي‌دهد و در آخر سلول تخمك يا اوول بوجود مي‌آيد. بنابراين از هر اوئوگوني سرانجام جز يك تخمك ساخته نمي‌شود.

تخمك‌ها بر حسب مقدار مواد ذخيره‌اي خود( زرده )، به انواع مختلف تقسيم مي‌شوند؛ مثلا" در پستانداران جفت‌دار، مانند انسان، مقدار مواد ذخيره‌اي بسيار كم، در حالي كه در تخمك خزندگان و پرندگان مواد ذخيره‌اي( زرده ) بسيار زياد است.

ساختمان و عمل غدد جنسي نر

در پستانداران، غدد جنسي نر يا بيضه‌ها درون كيسه‌اي به نام بيضه‌دان در خارج حفره شكمي واقع‌اند. در پستانداران اوليه و هم‌چنين در جنين پستانداران امروزي، بيضه‌ها درون حفره شكمي قرار دارند. گرماي درون بدن كه از گرماي سطح آن بيشتر است مانع ساخته شدن اسپرماتوزوئيد‌ها مي‌شود. بعضي آزمايش‌ها نشان مي‌دهند كه اگر گرماي بدن از حدي بالاتر رود، اسپرماتوژنز(ساختن اسپرماتوزوئيد ) متوقف مي‌گردد؛ بنابراين پايين آمدن بيضه‌ها از حفره شكمي و قرار گرفتن آن‌ها در محيطي با دماي كمتر عامل مناسبي براي ساختن اسپرم است. درون بيضه‌ها كلافي از لوله‌هاي كوچك به نام لوله مني ساز وجود دارد كه درون آن‌ها اسپرم ساخته مي‌شوند. اسپرم‌ها درون مايعي كه از غده پروستات و كيسه مني و سلول‌هاي پوششي دروني آن‌ها ترشح مي‌شود از بيضه‌ها خارج شده در داخل مجراي برنده و حباب نطفه‌اي جمع و ذخيره مي‌گردد. اگر اسپرم‌ها دفع نشوند، به تدريج مي‌ميرند و پس از تجزيه جذب بدن مي‌شوند. در ديواره لوله‌هاي مني ساز، سلول‌‌هاي سازنده اسپرم قرار دارند؛ به اين ترتيب كه ياخته‌هاي اسپرماتوگوني در لايه‌هاي بيروني‌تر ديواره قرار دارند و اسپرم‌ها به مجراي وسط اين لوله مي‌ريزند.

 

درون بيضه و در بين لوله‌هاي مني‌ساز سلول‌هاي ميان‌بند وجود دارند كه هورمون جنسي نر ( آندروژن )، مانند تستوسترون، ترشح مي‌كنند.اهميت هورمون‌هاي جنسي در توليد مثل بسيار است و بخصوص در ايجاد صفات جنسي ثانوي نقش اصلي دارند. در انسان، رشد حنجره و تارهاي صوتي و رشد مو در صورت و زير بغل و ناحيه شرمگاهي از جمله صفات جنسي ثانوي هستند.

تغییر شکل اسپرماتید به اسپرم

در این مرحله بدون اینکه تقسیمی انجام می‌شود اسپرماتیدها به اسپرم تغییر شکل که این مرحله را اسپرماتوژنز نیز می‌نامند.

 

خصوصیات اسپرم

ماده کروماتین درون اسپرماتید فشرده شده است روی آن نیز کلاهک آکروزومی وجود دارد که در داخل کلاهک آکروزمی دو تا آنزیم مهم به نامهای هیالورونید و اروزومال وجود دارد. در گردن اسپرم نیز میتوکندری فراوانی دیده می‌شود. دم اسپرم نیز در حقیقت یک آکسونیم یا یک تاژک است که از اپیدیدم بالغ شده و می‌توانند تحرک داشته و در ارتفاع و در لقاح شرکت کنند همچنین این اسپرم‌ها باید ظرفیت یا بن شوند عاملی که مانع ظرفی یا بن اسپرم می‌شود PH اسیدی است. PH حداقل باید 6.5 شود تا اسپرم ظرفیت یابی شوند.

در چه شرایطی یک بارور نیست؟ 40% عدم باروری‌ها مربوط به مردان می‌باشد. در هر سی‌سی از مایع منی مرد باید 20 میلیون اسپرم وجود داشته باشد وی تا 180 میلیون اسپرم هم می‌تواند موجب باروری شود. در ضمن اسپرم‌ها باید شکل و حرکت درستی داشته باشند. حداقل 60% اسپرم‌ها باید شکل طبیعی داشته باشند و نیز 60% از این تعداد باید حرکت طبیعی داشته باشند.