فهرست مطالب

عنوان صفحه

مقدمه. 1

پیشینه مطالعاتی.. 2

هدف تحقیق.. 2

فرضیه های تحقیق.. 2

روش تحقیق.. 3

سامانه تحقیق.. 3

 

فصل اول: کلیات

مبحث اول : واژه شناسی.. 5

گفتار اول : تعاریف.... 5

بند اول : تعریف حق.. 5

بند دوم – تعریف محیط زیست... 5

گفتار دوم : پیشینه مباحث محیط زیست... 6

 

فصل دوم: نقش مذهب به ویژه دین اسلام

در محیط زیست... 8

مبحث اول.. 9

گفتار اول – نقش مذهب در حل بحرانهای زیست محیطی.. 9

گفتار دوم – دیدگاه اسلام به محیط زیست... 10

مبحث دوم – مبانی محیط زیست در اسلام. 10

گفتار اول – جامعیت اسلام. 10

گفتار دوم – جامعیت اسلام در قرآن و روایات... 11

گفتار سوم – طبیعت و محیط زیست آیه و نشانه خداوند.. 12

بند اول – نمونه های طبیعت و محیط زیست در قرآن.. 12

بند دوم – نام گذاری سوره های قرآن به برخی از جلوه های طبیعت... 12

الف

بند سوم – سوگند به برخی از پدیده های طبیعت... 12

بند چهارم – دعوت به مطالعه و تدبر در پدیده های طبیعت و محیط زیست... 13

بند پنجم – طبیعت تسبیح گوی خداوند.. 13

گفتار چهارم – رابطه انسان با طبیعت و محیط زیست... 13

بند اول – تاثیر محیط زیست بر انسان.. 14

بند دوم – تاثیر انسان بر محیط زیست... 15

گفتار پنجم – شناسایی حق بر محیط زیست در اسلام. 16

 

فصل سوم: اخلاق زیست محیطی در اسلام

مبحث اول – اخلاق زیست محیطی در اسلام. 20

گفتار اول – حدود تصرف انسان در محیط زیست... 20

گفتار دوم – وظایف افراد و حکومت در قبال محیط زیست... 21

مبحث دوم - مبانی فقهی حق بر محیط زیست... 23

گفتار اول – تعریف قاعده فقهی و بیان مصادیق مهم آن.. 23

بند اول – قاعده لاضرر و حق بر محیط زیست... 23

بند دوم – قاعده عدالت و حق بر محیط زیست... 24

بند سوم – قاعده اتلاف و حق بر محیط زیست... 24

بند چهارم – قاعده و ضمان.. 24

نتیجه گیری و ارائه پیشنهاد. 26

فهرست منابع و مآخذ.. 28

ب

 

 

مقدمه

تبیین موضوع :

بشر امروز گر چه مدتهاست که متوجه اهمیت محیط زیست در زندگی خود شده است اما دهه های آخر قرن بیستم را باید زمان اوج طرح مسائل زیست محیطی دانست طی دو قرن اخیر با رشد سریع علم و تکنولوژی تعادل محیط زیست بر هم خورده است و لطمات جبران ناپذیری به آن وارد شده است .

امروزه خطر بزرگی که بشر از ناحیه مشکلات زیست محیطی احساس می کند نه تنها آرامش و امنیت زندگی او را بر هم زده است بلکه موجودیت او را هم در معرض خطر قرار داده است بنابراین در کنار مشکلاتی که انسان امروز دارد فاجعه به هم خوردن تعادل زیست محیطی نیز به یکی از مهم ترین مسائل و دغدغه های او تبدیل شده است به عقیده اکثر متفکران معاصر بحران محیط زیست که در حال حاضر گریبانگیر اکثر کشورهاست از بحران روحی و اخلاقی سرچشمه گرفته است و یکی از علل اصلی آن تفکیک جدی میان علوم و معنویات می باشد که از جانب بعضی از سطحی نگران برای جوامع بشری مطرح گردیده و ترویج شده است .

پیشینه مطالعاتی :

علی رغم اینکه مسئله محیط زیست و امور ناشی از آن از پیشینه مطالعاتی چندانی برخوردار نیست و به تازگی مورد توجه اندیشمندان قرار گرفته اما توانسته جایگاه خود را در میان سایر رشته ها بیابد در رابطه با موضوع حاضر هم ، « اسلام و محیط زیست » نیز در سالهای اخیر فعالیتهای شایان توجهی صورت گرفته و مقالات و پایان نامه های مختلفی در این راستا توسط محققان به رشته تحریر در آمده اند که این امر حاکی از توجه بیش از پیش اندیشمندان به مسئله محیط زیست و ارتباط آن با معقوله دین علی الخصوص دین اسلام می باشد .

 

هدف تحقیق :

هدف اصلی این تحقیق بیان یکی از جدیدترین مسائل مرتبط با حقوق بشر و محیط زیست یعنی حق بر محیط زیست است که در حوزه اسلام صورت می گیرد به همین جهت در این پژوهش به سئوالات متعددی حول این موضوع پاسخ خواهیم داد سئوالاتی از قبیل :

- آیا حق بر محیط زیست در اسناد بین المللی و اسلام مورد شناسایی قرار گرفته است ؟

- نظر اسلام درباره این حق چیست ؟ و ...

 

فرضیه های تحقیق :

- حق برخورداری از محیط زیست سالم را می توان در بنیادی ترین حق شناخته شده در منشور ملل متحد یعنی حق حیات یافت و از اهمیت بالایی برخوردار می باشد و در جلسات مختلف بین المللی بر اهمیت آن تاکید شده است و اسناد مهمی در رابطه با آن تدوین شده است .

- اسلام نیز به عنوان دینی جهان شمول بر اهمیت این موضوع و برخورداری از محیط زیستی سالم تاکید کرده است و آیات و روایات فراوانی از جانب معصومین در این رابطه وجود دارد که حاکی از توجه ویژه اسلام به محیط زیست می باشد .

 

روش تحقیق :

روش تحقیق توصیفی – تحلیلی می باشد و تمام داده و اطلاعات نگاشته شده در تحقیق حاضر به شیوه کتابخانه ای و با استفاده از مقالات مختلفی که در این راستا نگاشته شده اند جمع آوری گشته است.

 

سامانه تحقیق :

تحقیق حاضر مشتمل بر سه فصل می باشد که در فصل اول برای آشنایی مخاطب با موضوع به کلیات و ارائه تعریفاتی در این رابطه می پردازیم .

در فصل دوم به نقش مذهب در حفط محیط زیست اشاره گردیده است و در بخش سوم به مبحث اخلاق زیست محیطی در اسلام و ذکر چند قاعده فقهی مهم در این راستا پرداخته شده است و در نهایت هم ضمن ارائه نتیجه گیری چند راهکار در جهت حفظ محیط زیست پیشنهاد گردیده است .

 

 

 

 

 

 

فصل اول:

کلیات

مبحث اول : واژه شناسی

گفتار اول : تعاریف

بند اول : تعریف حق

الف - حق امری است اعتباری که برحسب آن شخص یا گروه خاصی قدرت قانونی پیدا می کنند که نوعی تصرف خارجی یا اعتباری در شئ یا شخص دیگر انجام ، و لازمه آن ، امتیاز برای ذی حق بر دیگران می باشد . [1]

ب – حق امری است اعتباری که برای کسی ( له ) و بر دیگری ( علیه ) وضع می شود . [2]

ج – حق امتیاز و نفعی است متعلق به شخص که حقوق هر کشور در مقام اجرای عدالت از آن حمایت می کند و به او توان تصرف در موضوع حق منع دیگران از تجاوز به آن را می دهد . [3]

بند دوم – تعریف محیط زیست

برای اینکه بتوانیم تعریف جامعی از محیط زیست ارائه دهیم ناچار باید برخی از مفاهیم را که شناخت محیط زیست متوقف بر آشنایی با آنهاست را تعریف کنیم .

طبیعت :

به تمام موجوداتی که در جهان بی انتها پروردگار آنها را آفریده است طبیعت گفته می شود به عبارت دیگر هر چیزی که دست بشر در ایجاد آن دخالت نکرده باشد طبیعت نام دارد . [4]

اکولوژی یا بوم شناسی :

دانشی است که به مطالعه روابط جانداران با محیطی که در آن زندگی می کنند می پردازد با توجه به محتوای نه چندان روشن محیط زیست، افکار عمومی بین اکولوژی و محیط زیست تفاوت چندانی قائل نیست . [5]

محیط زیست :

قسمتی از جو یا پوسته زمین که حداقل برای نوعی زندگی مساعد باشد محیط زیست نامیده می شود بنابراین محیط زیست قسمت کوچکی از جو ( اتمسفر ) هیدروسفر و لیتوسفر را شامل می شود به عبارت دیگر محیط زیست قشر نازکی از هوا ، زمین و آب است که همه زندگی را در بر دارد . [6]

در تعریفی دیگر محیط زیست به محیطی اطلاق می شود که انسان به طور مستقیم و غیر مستقیم به آن وابسته است و زندگی و فعالیتهای او در ارتباط با آن قرار دارد . [7]

در توضیح می توان گفت محیط زیست اصلی انسان را زیست کره تشکیل می دهد و آن لایه بسیار نازکی است که سطح کره زمین و پوشش خاکی آن را شامل می گردد این لایه حیات آفرین را بیوسفر یا زیست کره گویند .

 

گفتار دوم : پیشینه مباحث محیط زیست

در سال 1960 میلادی برای اولین بار در جهان ، بحث محیط زیست به طور جدی مطرح شد در این تاریخ ، نظریه مالتوس مطرح شد طبق نظریه او مواد غذایی به علت فراوانی جمعیت روزی به پایان
می رسد چون طبیعت همانند ظرفی محدود است اولین قانون ثبتی در ایران درباره محیط زیست با عنوان قانون شکار در تاریخ 4/12/1335 تصویب شد در سال 1346 اولین نهاد مستقل تحت عنوان سازمان شکاربانی و نظارت بر صید تشکیل شد که مأموریت آن شکار حیوانات بود و در همان سال قانونی در 6 فصل و 36 ماده به تصویب رسید .

در سال 1350 همین نهاد مستقل تغییر نام داد و با مأموریتی جدید و با نام سازمان حفاظت از محیط زیست موظف شد از کارهایی که موجب نابودی محیط زیست می شود پیشگیری کند[8] و در سال 1353 با تصویب قانونی 21 ماده ای دارای صلاحیتهای بیشتری شد و تحول دیگری در جهت بهسازی محیط زیست اتفاق افتاد آخرین تحول و اتفاق چشم گیر در تاریخ محیط زیست تصویب قانون اساسی ، پس از پیروزی انقلاب اسلامی است که اصل 50 آن درباره محیط زیست است :

« در جمهوری اسلامی حفاظت محیط زیست که نسل امروز و نسل های بعد باید در آن حیات اجتماعی رو به رشدی داشته باشند وظیفه عمومی تلقی می گردد از این رو اگر فعالیتهای اقتصادی و غیر آن با آلودگی محیط زیست و یا تخریب غیر قابل جبران آن ملازمه پیدا کند ممنوع است » .

 

 

 

 

 

 

 

 

 

فصل دوم:

نقش مذهب به ویژه دین اسلام

در محیط زیست

 

مبحث اول

گفتار اول – نقش مذهب در حل بحرانهای زیست محیطی

در سالهای اخیر ، جمعیتهای گوناگون با عناوین مختلف ، جنبش هایی را برای دفاع از محیط زیست تشکیل داده اند و دولتهای زیادی قوانینی را در این باره وضع کرده اند همایش ها و قراردادهای بین المللی ، قطع نامه های الزام آور و غیر الزام آور ، اعلامیه های جهانی ، با مشارکت بیشتر کشورهای دنیا صادر شده است اما متأسفانه علی رغم این تلاشهای گسترده بحران محیط زیست هم چنان باقی است این امر نشانگر این مسئله است که راه حل اساسی برای حفظ محیط زیست بدون کمک گرفتن از
گرایشهای دینی و اعتقادی امکان ندارد زیرا گرایش های دینی علی الخصوص ادیان توحیدی بهترین دستورها و احکام ، درباره استفاده بهینه و متعادل از طبیعت ، به بشر ارائه کرده است .

علاوه بر این ، برای اجرای این دستورها ، باور های دینی و وجدان بشر را که همیشه در آشکار و پنهان با اوست به کار می گیرد . انسانها و حکومتهایی که خواهان حکومت منهای دین هستند باید آگاه باشند با قانونهای بشری تنها قادرند از برخی خلاف کاریهای آشکار جلوگیری نمایند و نمی توانند از ناهنجاریهای پنهان از دید دستگاه قضایی و امنیتی جلوگیری کنند .

آنچه مانع این گونه قانون شکنی هاست چیزی نیست جز ایمان به خدا و باور داشتن پاداش و کیفر الهی . کاملاً روشن است که قوانین بشری هر چند از روی دقت و به دور از غرض ورزی وضع شده باشند نمی توانند همه جانبه و در بردارنده تمامی منافع نسل ها باشد اما از آنجایی که دستورات دینی از جانب خداوند حکیم صادر شده اند همه جانبه و در بردارنده منافع تمامی نسل ها است و با شناخت نیازهای واقعی انسان از جهات گوناگون وضع مقررات اسلامی به گونه ای است که علاوه بر نیازهای جسمانی نیازهای روحی و روانی انسانها نیز مورد توجه قرار می گیرد . [9]

گفتار دوم – دیدگاه اسلام به محیط زیست

نگاه اسلام به محیط زیست با نگاه غرب تفاوت اساسی دارد زیرا نگاه جهان غرب به محیط زیست بر محور اصالت سودجویی و لذت جویی می باشد و این استفاده و بهره بری از محیط زیست به صورت بی ضابطه و بی رحمانه و به دور از رعایت ارزشهای اخلاقی و در نظر گرفتن حقوق دیگران است ولی نگاه اسلام به طبیعت فراتر از بهره جویی مادی است زیرا هر چند براساس آیات و روایات بی شماری زمین و آسمان در جهت استفاده انسان خلق شده است اما این استفاده اولاً در چارچوب رعایت ارزشهای انسانی و اخلاقی و تابع مقرراتی بازدارنده است ثانیاً نگاه اسلام قبل از اینکه مادی و بر محور سودجویی باشد رویکردی حق محود دارد و طبیعت را وسیله ای برای شناخت خالق ، تقرب به حق ، تحصیل اجر و پاداش اخروی و انجام وظایف دینی و انسانی می داند و در یک جمله نگاه اسلام به محیط زیست ، قدسی و معنوی است . [10]

 

مبحث دوم – مبانی محیط زیست در اسلام

گفتار اول – جامعیت اسلام

اسلام به عنوان دینی جهان شمول و جامع نگر مدعی است که پاسخگوی نیازهای متغیر انسان در هر عصری است و برای کلیه روابط و شئون انسان دارای قوانین و مقرراتی است البته این بدان معنا نیست که برای هر موضوع با عنوان خاص و متداول امروزی آن حکم خاصی را مقرر داشته باشد .

کلیات ، اصول و قواعدی در اسلام وجود دارد که می توان حکم هر موضوع را از آن به دست آورد.[11]یکی از همین موضوعات ، بحث محیط زیست است محیط زیست با مفهوم رایج و متداول آن در عصر حاضر بحثی کاملاً نو و تازه است که نه در اسلام و نه در هیچ مکتب دیگر سابقه نداشته است اما می توان قواعد و مقررات مورد نیاز آن را از متون دینی استخراج کرد به طوری که می توان یک مکتب زیست محیطی جامع را ارائه کرد .

 

گفتار دوم – جامعیت اسلام در قرآن و روایات

قرآن کریم مهم ترین منبع دینی مسلمانان است خداوند در این کتاب می فرماید :

« ما در این کتاب از بیان هیچ چیز فرو گذار نکردیم » [12]

طبق این آیه به خوبی می توان استدلال کرد که بیان هر چیزی در قرآن هست ولی با توجه به اینکه قرآن یک کتاب تربیتی و انسان سازی است که برای تکامل فرد و جامعه در همه جنبه های مادی و معنوی نازل شده روشن می شود که منظور از همه چیز تمام اموریست که برای هدایت انسان لازم و ضروری است مسلماً یکی از اموری که زمینه ساز سعادت و کمال انسان در دنیا و آخرت است داشتن محیطی سالم است که در پناه آن به تربیت و پرورش جسم و جان خویش بپردازد علاوه بر این در روایات متعددی که از جانب ائمه معصومین نقل شده اند بر جامعیت اسلام نیز تاکید شده است .

گفتار سوم – طبیعت و محیط زیست آیه و نشانه خداوند

در متون اسلامی طبیعت آیه و نشانه خداوند معرفی شده است و انسان به مطالعه و تدبر و تفکر در طبیعت دعوت شده است زیرا خداوند نشانه های خود را در آن قرار داده تا انسان با مشاهده آن چه مظهر جمال و شکوه خداوند است به عظمت آفریدگار جهان پی ببرد . [13]در این بخش در طی چند بند به برخی از اشارات قرآن به عناصر زیست محیطی می پردازیم :

بند اول – نمونه های طبیعت و محیط زیست در قرآن

واژه های مربوط به طبیعت در قرآن :

واژه ها و اصطلاحات فراوانی در قرآن کریم در ارتباط با محیط زیست ، طبیعت و عناصر آن آمده است به عنوان مثال :

واژه ارض 541 بار ، سماء 310 بار ، بحر 41 بار و ... در قرآن آمده است .

بند دوم – نام گذاری سوره های قرآن به برخی از جلوه های طبیعت

سوره های فراوانی در قرآن وجود دارند که به برخی از پدیده های و عناصر طبیعت نام گذاری
شده اند از جمله می توان به بقره ، رعد ، نحل ، نور ، نمل ، نجم ، فجر ، شمس ، لیل ، قمر ، فلق و ... اشاره کرد که این خود نشانه اهمیت طبیعت از دیدگاه اسلام است .

بند سوم – سوگند به برخی از پدیده های طبیعت

در قرآن کریم به مقتضای مقام در موارد مختلف به پدیده های طبیعت سوگند یاد شده است از جمله سوگند به خورشید ، ماه ، شب ، روز ، آسمان ، زمین و ...

بند چهارم – دعوت به مطالعه و تدبر در پدیده های طبیعت و محیط زیست

در آیات متعددی از قرآن کریم آدمی به مطالعه کتاب آفرینش و تدبر در آیات آن دعوت شده است خداوند در سوره عنکبوت خطاب به پیامبر می فرماید بگو در زمین بگردید و بنگرید که خداوند چگونه آفرینش را آغاز کرد ( آیه 20 ) از چنین آیاتی استفاده می شود که اولاً انسان وظیفه دارد با نگرش دقیق در نظام آفرینش و موجودات گوناگونی که در زمین پراکنده اند به علت و هدف خلقت آنها پی برده و ثانیاً با توجه به حکمت و تدبیر الهی در آفرینش موجودات در تصرف و استفاده از آنها رعایت مصالح همه انسانها و تمام موجودات را نماید . [14]

بند پنجم – طبیعت تسبیح گوی خداوند

در بینش اسلامی عناصر مختلف طبیعت به عنوان موجوداتی تسبیح گوی خداوند معرفی شده اند قرآن کریم در چند جا به این موضوع اشاره می کند در سوره اسراء آیه 44 تصریح می کند « هیچ چیزی نیست جز اینکه تسبیح و ستایش خدا را می گوید اما شما از چگونگی تسبیح آنها بی خبرید » و هم چنین اشاره می کند آسمانهای هفت گانه و زمین و همه آنچه در آن است تسبیح خداوند می گویند .

 

[1]- دفتر همکاری حوزه و دانشگاه ، درآمدی بر حقوق اسلامی ، قم ، دفتر انتشارات اسلامی ، 1364 ، ج 1 ، ص 44

[2]- محمد تقی مصباح یزدی ، حقوق و سیاست در قرآن ، نگارش محمد شهرابی ، قم ، موسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی ، 1377 ، ص 26

[3]- ناصر کاتوزیان ، مبانی حقوق عمومی ، تهران ، نشر دادگستر ، 1377 ، ص 374

[4]- مصطفی تقی زاده انصاری ، حقوق محیط زیست در ایران ، تهران ، انتشارات سمت ، 1374 ، ص 10

[5]- همان

[6]- محمد جواد جنیدی ، صنایع معدنی و آلودگی محیط ، تهران ، سازمان گسترش و نوسازی صنایع ایران ، 1352 ، ص 143

[7]- میر عظیم قوام ، حمایت کیفری از محیط زیست ، تهران ، انتشارات سازمان حفاظت محیط زیست ، 1375 ، ص 3

[8]- محمد رحمانی ، « نگاه قدسی به محیط زیست » ، مجله فرهنگ جهاد ، سال پانزدهم ، شماره 1 ، ص 146

[9]- محمد رحمانی ، پیشین ، ص 150

[10]- همان ، ص 152

[11] - ابوالقاسم گرجی ، « اسلام و محیط زیست » مجله نور علم ، شماره 4 ، خرداد 1363 ، ص 111

[12]- سوره انعام ، آیه 38

[13]- عبدالله جوادی آملی ، انتظار بشر از دین ، قم ، نشر اسراء ، 1380 ، ص 192

[14]- فیروز مهجور ، « محیط زیست از دیدگاه اسلام » ، مجموعه مقالات همایش اسلام و محیط زیست ، تهران ، سازمان حفاظت محیط زیست ، 1378 ، ص 284