فهرست مطالب

عنوان صفحه

چکیده. 1

مقدمه. 2

فصل اول: کلیات

گفتار اول : مفهوم شناسی.. 3

بند اول: اخلاص در لغت و اصطلاح.. 3

بند دوم مخلَصین و مخلِصین در لغت و اصطلاح.. 3

بند سوم : ریا در لغت و اصطلاح................................................................................................... 4

بند چهارم : عجب در لغت و اصطلاح ........................................................................................... 5

گفتار دوم ضرورت و اهداف 5

گفتار سوم: سابقه ی موضوع. 6

 

فصل دوم : اخلاص

گفتار اول: زمينه هاي اخلاص......................................................................................................... 11

بند اول : ذکر و یاد خدا ................................................................................................................ 11

بند دوم : مبارزه با هوی و هوس...................................................................................................... 12

بند سوم : توجه به معاد................................................................................................................... 13

بند چهارم : مطالعه در احوالات مخلصان ......................................................................................... 14

گفتار دوم : موانع اخلاص

بند اول: ریا15

بدن دوم:عجب 17

بند سوم: نقاق 18

بند چهارم: حب دنیا19

گفتار سوم: آثار اخلاص.... 20

بند اول: تقرب به خدا 20

بند دوم: زهد. 21

بند سوم : رضا و توکل............................................................................................................. 22

بند چهارم: حکمت... 23

بند پنجم : محبوبیت.................................................................................................................. 24

بند ششم : تداوم انگیزه ............................................................................................................. 25

بند هفتم : عدم انتظار سپاس گزاری............................................................................................. 25

 

فصل سوم: جایگاه اخلاص

گفتار اول: اخلاص در آيات... 27

بند اول : اخلاص در توحید و مراتب آن .......................................................................................... 28

بند دوم : اخلاص در دین .............................................................................................................. 29

بند سوم : اخلاص در عمل و مراتب آن............................................................................................ 33

گفتار دوم : اخلاص در روایات ..................................................................................................... 34

بند اول : اخلاص در عبادت........................................................................................................... 36

بند دوم : اخلاص در اجتماع........................................................................................................... 38

بند سوم : اخلاص در رفتار............................................................................................................. 45

بند چهارم : اخلاص در عقل .......................................................................................................... 46

منابع............................................................................................................................................ 50

 

 

چکیده

اخلاص مسئله ی مهم و کاربردی در زندگی است و اهمیت آن تا آن جاست که عمل بدون آن ارزش ندارد و پذیرفته نمی شود . تحقیق حاضر به دلیل کاربرد این مسئله به قلم تحریر درآمده است . این پژوهش دارای سه فصل کلی که هر کدام گفتارها و بندهایی دارا می باشد و تحت عناوین کلیات ، اخلاص ( حقیقت اخلاص ) و جایگاه اخلاص در آیات و روایات بحث شد و به موضوعاتی هم چون زمینه های اخلاص ، مانند یاد خدا و توجه به معاد و موانع اخلاص مانند ریا و عجب و آثار اخلاص مانند تقرب به خدا و زهد پرداخته شد .

هم چنین اخلاص جایگاه فراوانی دارد که در این تحقیق به چند نمونه از آن ها اشاره شد مانند اخلاص در توحید ، دین و عمل و رفتار و اجتماع که هم این مطالب با استفاده از منابعی چون قرآن کریم ، روایات ، کتب بزرگان و دستاوردهای نویسندگان تهیه و تنظیم شد .

از مجموع مباحث این نتایج به دست آمده که اخلاص به کیفیت عمل و صورت باطنی آن است نه به صورت ظاهری عمل و کمیت آن عمل و افراد با اخلاص در دو دسته مخلِصین و مخلَصین قرار دارند که مخلصین مرتبه والاتری است هم چون اخلاص در هر حیطه ای من جمله سیاسی اجتماعی و دیگر زمینه ها نقش مفید و مؤثر و در عین حال ضروری دارد .

واژگان کلیدی

اخلاص ، ریا ، عجب ، مخلَص و مخلِص

 

مقدمه

« الحمد لله رب العالمین و الصلوه علی محمد و آله الطاهرین و

لعنه الله علی اعدائهم اجمعین الی یوم الدین »

 

اخلاص سر من اسرای استود عنه قلب من احببت من عبادی ![1]

بحث مورد نظر در رابطه با جایگاه اخلاص است و اخلاص ریشه در اخلاق دارد و اخلاق خود در اسلام جایگاه ویژه ای دارد . یکی از مسائل با اهمیتی که باید برای همه مسلمانان از توجه ویژه ای برخوردار باشد ، این است که در پی تحصیل اخلاص و پاک سازی و تصفیه نیت خود باشند ، زیرا اخلاص ، رأس همه اخلاق فاضله و از بالاترین و با ارزش ترین ملکات حسنه است ، هر عملی که از اخلاص خالی باشد در نزد پروردگار ، اعتباری ندارد . انسان مسلمان هرگز نباید مقصد خود را رسیدن به اهداف دنیوی ، هم چون جاه طلبی ، نام جویی ، کسب مقام و غیره کند ، بلکه باید بکوشد تا تنها برای رضای خدا گام بردارد . به جرأت می توان گفت، که ریشه ی بیشترین گرفتاری ها و نابه سامانی های جامعه از این بی اخلاصی است و اختلافات و رقابت‌های بی جا منشأش همین موضوع است . تحقیق حاضر که تحت عنوان جایگاه اخلاص در آیات و روایات درآمده بررسی جایگاه اخلاص از این دو منبع نورانی است که اخلاص در همه زمینه ها از جمله دین ، توحید ، سیاسی ، اجتماعی و ... نقش مؤثر دارد ؛ و هم چنین به خود اخلاص ( حقیقت و کیفیت اخلاص ) پرداخته شده است که اصلاً اخلاص چیست ؟ موانع و آثارش چه می باشد ؟

در این جا لازم است که از تمامی کسانی که بنده را در این مسیر معنوی یاری کرده اند قدردانی به عمل آورم که البته در تمامی لحظات خداوند لطف بی کرانش را شامل حال بنده کرد و آقا ولی عصر – عجل الله تعالی فرجه الشریف – که عنایت خویش را نصیب کردند و هم چنین از پدر و مادر عزیزم به خصوص پدر ارجمندم که مرا در این راه راهنمایی و یاری کردند و از اساتید محترم راهنما که لحظاتی از عمرشان را صرف پاسخ گویی و راهنمایی به بنده کردند و هم چنین آموزشگاه هدی که در طول تابستان خدماتی را در زمینه پاسخ و راهنمایی به سئوالات دانش آموزان محقق به عمل آوردند تشکر و سپاس گزاری به عمل آورده و از خداوند تعالی توفیق را برایشان مسألت می دارم .

فصل اول

کلیات

گفتار اول : مفهوم شناسی

1- اخلاص در لغت

واژه اخلاص از ریشه ی خلوص ( خلاص ) و مصدر باب افعال به معنای پاک شدن [2] لغویان معانی دیگری از جمله رسیدن ، نجات یافتن ، کناره گیری کردن و ویژه خودگردانیدن آورده اند . [3]

هم چنین در دهخدا به معنای خالص کردن است و در بحث مورد نظر هم به معنای خالص بودن و به دور از آمیختگی به کار می رود .

2- اخلاص در اصطلاح :

در فرهنگ اسلامی به دو معنا آمده است :

1- به مفهوم پاک کردن نیت از غیر خدا و انجام عمل برای خدا

2- یعنی غیر خدا را هنگام عمل در نظر نداشتن و خالص ساختن خویشتن از بندگی غیر خدا .

در عرفان اخلاص به پیراستگی عمل از هر گونه آمیختگی تعریف شده و یکی از منازل سلوک دانسته شده است . [4]

هر چند واژه اخلاص در قرآن به کار نرفته اما مشتقات آن 31 بار در قرآن آمده است که با صراحت موضوع اخلاص را مطرح می کند که مشتقاتش یکی مخلَصین و یکی مخلِصین است . *

3- مخلِص در لغت : مخلِص اسم فاعل باب افعال به معنای خالص کننده .

مُخْلَص (به فتح لام) اسم مفعول و به معناي خالص شده است.

مُخْلِص (به كسر لام) اسم فاعل و به معناي خالص كننده است.

و در فرهنگ بزرگ جامع نوين در معناي اين دو واژه آمده است:

مُخْلَصْ: رهايي، نجات، پاك شده.

مُخْلِص: صميمي، وفادار. (فرهنگ جامع نوين، بضميمه رجال نامي شيعه، ج2-1، ص364).

مخلِص در اصطلاح :

دقت در آیات نشان می دهد که گاهی عامل خود را در عمل خویش می بیند و تلاش می کند که کارش را در جهت صحیح و مطلوب خداوندی به انجام برساند آن را با هیچ انگیزه ای آمیخته نسازد چنین فردی را غالباً قرآن مخلِص معرفی می کند . مخلِص در حال خودسازی دین خود هست .

4- مخلَص در لغت : مخلَص اسم مفعول باب افعال به معنای خالص شده است .

مخلَص در اصطلاح :

از نظر عرف و قرآن کسانی هستند که از آغاز آفرینش بر استقامت در فطرت و اعتدال آفرینش و خلقت آفریده شده اند و ادراکات درست نفس های طاهر [5] و قلب های سلیم دارند . [6] و به سبب پاکی و صفای فطرت و سلامت روان از همان آغاز دارای ویژگی اخلاص هستند .

در تعبیر قرآنی مخلَصین پیامبران و امامانی هستند که مورد عنایت الهی بوده اند و برای رهبری و راهنمایی بشر ساخته و پرداخته شده اند .

مخلَصان کسانی هستند که خداوند آن ها را برای خود خالص کرده است [7] در شماری از آیات انسان هایی با عنوان مخلصین یاد شده ، یعنی انسان هایی که خداوند آنان را پاک و خالص کرده است :

اما اخلصنا هم بخالصه ذکر ی الدار[8]

5- ریا در لغت : یعنی تظاهر و نشان دادن به غیر [9] گفته شده رئاء مشتق از رؤیت است و لذا آن را چنین معنا می کنند ریا یعنی خود را خلاف آن چه هست نشان دادن [10]

 

ریا در اصطلاح :

حضرت امام خمینی آن عارف شایسته می فرماید : ریا عبارت از نشان دادن و وانمود کردن چیزی از اعمال حسنه یاخصال پسندیده یا عقاید حقه است به مردم ، برای منزلت پیداکردن در قلوب آنها و استشهار پیداکردن پیش آن ها به خوبی و صحت و امانت و دیانت بدون قصد صحیح الحی [11]

6- عجب در لغت : خویشتن بینی ، ناز و گردن کشی ، بزرگ منشی [12]

عجب در اصطلاح :

بنابه فرموده علماء عبارت است از بزرگ شمردن عمل صالح و کثیر شمردن آن و مسرور شدن و ابتهاج نمودن به آن و غنج و دلال کردن است به واسطه ی آن خود را از حد تقصیر خارج دانستن در تحقیق نیز به همین معانی کاربرد دارد [13]

ضرورت و اهداف :

هدف از عبارت راستین مؤمن آن است که در اعمال دنیوی و اخروی رضای خدا را در نظر گرفته ، تمام کردارش را مخلصانه برای الله انجام دهد ، که در مقابل این کارها شایسته مستحق بهشت گردیده و در آن جا جاودان خواهد ماند .

دوام هر عملی بستگی به نیت نیکوی آن است و ارزش هر کاری به نیت درست و خیر آن است و از آن جا که عبارت و عمل بدون اخلاص و بدون در نظر گرفتن خدا در کارهامان ارزش ندارد و مثل رمینی است که با بذر فاسد بخواهد رشد کند و به هیچ نتیجه ای هم نمی رسد .

ضرورت اخلاص از آن جا روشن می شود که طبق حدیث امام صادق – علیه السلام - « نیت افضل از عمل است » اصلاً نیت همان عمل است » [14] به دلیل اینکه اخلاص شرط قبولی عمل است این موضوع را ، که به عنوان جایگاه اخلاص در آیات و روایات است را انتخاب نمودم و هدف به دلیل کاربرد زیاد این مسئله در زندگی چه دنیایی چه اخروی بود . هم چنین اهمیت و ضرورت این مسئله از این آیه شریفه به دست می آید که شیطان پس از مطرود شدن از بارگاه حق تعالی به خداوند چنین خطاب کرد :

قال رب اغوینی لهم فی الارض و لاغوینهم اجمعین الا عبادک منهم المخلِصین [15]

و به فرموده حضرت امام خمینی رحمه الله علیه در چهل حدیث : تخلیص نیت از تمام مراتب شرک و ریا و غیر آن و مراقبت و ابقاء بر آن از امور بسیار مشکل و مهم است بلکه بعضی مراتب آن جز برای خلص اولیا الله میسر نیست .

لذا از آن جایی که شرط تمامی اعمالی و عبارات انسان منوط به اخلاص هست این موضوع بسیار مهم و اساسی را انتخاب نمودم .

سابقه ی موضوع :

کتب و تحقیقات فراوانی در این زمینه به دست آمد ، محققان و مقاله نویسان زیادی در این زمینه بودند آیات و روایات متعددی در این باره به چشم خورده می شد که نقش پر رنگ اخلاص را از گذشته تا به امروز نشان می داد . البته استفاده از بعضی کتب فقط از بخشی از کتاب بود به طور مثال کتاب چهل حدیث حضرت امام خمینی – رحمه الله علیه که پیرامون احادیث گوناگون بحث کردند این کتاب ارزشمند دارای 40 حدیث است و در اصل تقریرات حضرت امام در تدریس به شاگردان خود بوده است و اما در این تحقیق از حدیث دوم ایشان فصل اول و دوم در خصوص ریا یکی از موانع اخلاص می باشد بحث شد .

از حدیث سوم که یکی دیگر از موانع اخلاص به عنوان عجب بود بحث شد از حدیث ششم و نهم به ترتیب در مورد حب دنیا و نفاق بحث شد و از حدیث سیزدهم درخصوص یکی از آثار و نشانه های اخلاص به عنوان رضا و توکل بحث شد .

کتاب دیگری در این زمینه که به یک بخش از آن نیاز شد و مجموعاً در مورد بحث مورد دل خواه نبود کتاب معاد در قرآن آیت الله جوادی آملی – دامت برکاته – که موضوع درباره یکی از انگیزه های کسب اخلاص بود .

این کتاب شامل 10 بخش و هر بخش ، دارای چند گفتار بود و پیرامون بحث در رابطه با معاد و قیامت می باشد که در این تحقیق از بخش اول آن که درخصوص یاد معاد و نقش یاد معادا بر انسان و ... بود استفاده و بحث شد .

و اما پیشینه ی اخلاص که به چه زمانی مربوط می شود با استفاده به آیات قرآن کریم ، این مطلب روشن می شود :

و ما تفوق الذین اوتواالکتب الارض بعد ما جاء تهم البینه و ما امروا الا لیعبدو الله مخلصین له الذین حنفاء و یقیموا الصلوه و یؤتوالزکوه و ذلک دین القیمه .

اهل کتاب نیز در دین خدا اختلاف نکردند ، مگر بعد از آن که دلیل روشن برای آنان آمده و به آن‌ها دستوری داده نشده بود جز اینکه خدا را پرستند در حالی که دین خود را برای خدا خالص کنند واز شرک به توحید بازگردند نماز را برپا دارند و زکات را بپردازند واین است آیین مستقیم و پایدار [16]

همه ی انسان ها حتی کافران در وضعیتی که از همه چیز ناامید می شوند ، به مقتضای فطرت الهی خویش خدا را از روی اخلاص می خواندند .

به دلیل برخورد به منابعی که ذکر شد ، موضوعی مستقل در رابطه با موضوع تحقیق به طور کل پیدا نشد امید است که با جمع آوری این مطالب تحقیقی با موضوع اخلاص به طور کلی و مجمل بررسی شود و نقش اخلاص را در زندگی پررنگ تر نشان دهد .

روش تحقیق :

این تحقیق از طریق کتاب خانه ، استفاده از کامپیوتر و سایت های معتبر اینترنت و هم چنین تحقیقات محققان خوش ذوق ، پایان نامه هایی که دفاع شده بودند ، استفاده مؤثر و مفید از کتب بزرگان و از روایات و احادیث ناب و هم چنین با استفاده فراوان از منبع نور ، قرآن کریم . که ابتدا به صورت دیدن مطالب ، مطالعه ی اجمالی ، نقشه تحقیق ، نوشتن مطالب ( فیش برداری ) و بعد دسته بندی مطالب و تنظیم آن و بررسی و تجزیه و تحلیل آن و پاکنویس این مطالب تنظیم شده ( پیش نویس ) و در آخر پاکنویس نهایی مطالب و بقیه ی مراحل صوری انجام به عمل آمد .

نتیجه گیری فصل اول :

از مجموع مطالب گذشته این نتیجه ی مختصر به دست آمد : واژه اخلاص از ریشه ی خلوص و مصدر باب افعال به معنای پاک شدن و در اصطلاح به معنای پاک کردن نیست از غیر خدا آمده و مشتقات اخلاص 31 بار تکرار شده که مِن جمله این مشتقات مخلِص و مخلَص هستند و هم چنین ریا و عجب دو کلمه متضاد اخلاص هستند .

اخلاص در زندگی نقش مؤثر و کاربردی دارد و جایگاه والایی در آیات و روایات دارد . و نیت خالص به حدی با ارزش است که دوام هر عملی به آن منوط است و عمل بدون نیت خالص و در نظر گرفتن خدا ارزشی ندارد . اخلاص واژه ای نیست که به زمان حال یا آینده مربوط باشد . بلکه سابقه ی تاریخی و قرآنی دارد و روایات و دستاوردهای زیادی در این زمینه به عمل آمده است که با استفاده از رجوع و مطالعه به این منابع و نگارش مطالب با ارزش آن و با توجه به مراحل سیر تحقیق نویسی کار تحقیق آغاز شد .

[1]- بحار الانوار ، ج 67 ، ص 249 ، باب 54

[2]- لسان الغیب ، ج 3 ، ص 173 ، ترتیب العین ، ج 1 ، ص 237

[3]- تاج العروس ، ج 7 ، ص 562

[4]- شرح منازل السائرین ، ص 1412

[5]- اخلاق در قرآن ، مکارم شیرازی ، ج 1 ، ص

[6]- المیزان ، علامه طباطبائی ، ج 11 ، ص 162

[7]- صافات / آیات 4 و 16 و 47 مرم / 15 . یوسف / 42 . حجر / 4 . ص / 38

[8]- ص / 46

[9]- قرشی – قاموس قرآن - 353

[10]- قریب ، محمد ، تبیین الغات لتبیان الایات ، انتشارات بنیاد ، 1/452

[11]- چهل حدیث امام خمینی ، ص 35

[12]- احمد سیاح ، فرهنگ بزرگ جامع نوین ، ج 9 ، ص 950

[13]- چهل حدیث ، صص 62-61

[14]- اصول کافی ، کلینی

[15]- حجر / 40

[16]- سوره بینه / 5 – 4