فهرست مطالب

عنوان صفحه

مقدمه. 1

بخش اول: صفت رذيله كبر

فصل اول: صفت کبر چیست؟. 3

آیات و روایات در مذمت کبر. 4

فصل دوم: عوامل تکبر و خود بزرگ بینی چیست؟. 6

کمال دینی.. 6

تکبر به واسطه کمال دنیایی.. 8

فصل سوم : درجات متکبرین.. 10

درجه اول.. 10

درجه دوم. 10

درجه سوم. 11

فصل چهارم: اقسام کبر. 11

فصل پنجم: پیامد تکبر چیست؟. 13

مفاسد تکبر. 13

وضعیت متکبرین در قیامت چگونه است؟. 15

فصل ششم: نشانه ها و علائم تکبر. 17

فصل هفتم : روش معالجه تکبر چیست؟. 21

1. معالجه علمی تکبر. 21

2. معالجه عملی تکبر. 25

 

بخش دوم : صفت رذیله حرص

فصل اول: مفهوم حرض چیست؟. 31

آیات و روایات در مذمت حرص.... 32

فصل دوم: چه عواملی باعث حرص ورزیدن می شود؟. 34

فصل سوم: اقسام حرص.... 35

مضرات حب جاه. 37

علت حب جاه چیست؟. 37

مفاسد و مضرات مال و ثروت فراوان:40

فصل چهارم: مفاسد حرص.... 42

مفاسد و پیامد حرص چیست؟. 42

پیامد اخروی حرص چیست؟. 44

فصل پنجم:روش درمان حرص چیست؟. 47

 

بخش سوم: صفت رذیله حسد

فصل اول: مفهوم حسادت چیست؟. 51

آیات وروایات در مذمت حسادت... 53

فصل دوم: مراتب حسد.. 55

فصل سوم : عوامل حسادت ورزیدن کدام است؟. 56

فصل چهارم: مفاسد و پیامد حسادت چیست؟. 64

پیامد اخروی حسد چگونه است؟. 68

فصل پنجم: نشانه های حسد.. 69

فصل ششم: راه درمان صفت ناپسند چیست؟. 70

اول) معالجه علمی حسادت 71

دوم) معالجه عملی حسد.. 72

خاتمه. 75

فهرست منابع. 77

 

 

مقدمه

انسان موجودی اجتماعی است که نیاز به ارتباط و تعامل با دیگران دارد و باید رفتار و اعمال خود را کنترل کند تا به رابطه او با دیگران لطمه ای وارد نشود پس برای انجام رفتار مناسب و سعادت خود در زندگی نیاز به شناخت خود وجهان اطراف دارد، از طرفی موانع متعددی وجود دارد که رشد و سعادت او را مختل می کنند مانند جهل، نفس اماره، غفلت از خدا و آخرت که باید مورد تفحص و بررسی قرار گیرند، پس هر کسی نیاز به شناخت آموزه های رفتار دینی دارد بررسی مباحث اخلاقی و کسب مهارت با استفاده از تجارب اساتید اخلاق بهترین روش در جهت بر طرف کردن جهل و اصلاح تفکرات و اتخاذ اهداف صحیح درزندگی می باشد.

البته باید در این وادی تلاش زیاد کرد و با تحمل رنج و مشقت نفس اماره را مهار کرد از طرفی تهذیب نفس نیاز به فرصت کافی و زمان طولانی دارد و با توسل به اهل بیت (ع) و الطاف الهی می توان صفات ناپسند اخلاقی را شناخت و ریشه کن کرد.

در این مقاله مختصر با تمسک به آیات قرآن کریم روایات اهل بیت(ع) و استعانت از نظرات اساتید معظم اخلاق : علامه مجلسی شیخ عباس قمی ملا احمد نراقی سید عبدا... شبر و امام خمینی به سه صفت مذموم حرص، حسد، کبر که اولین گناهان می باشند پرداخته شده و به تناسب سال مولانا از حکایات و اشعار جلال الدین بلخی در کتاب مثنوی معنوی استفاده شده است.

قدر مسلم سزاوار این است که مباحث اخلاقی توسط اساتید و علماء اخلاق سالکان و عارفان حق تبیین شود لذا ذکر این مطالب اخلاقی در این مختصر دال بر تهذیب اخلاق نگارنده نیست بلکه نسیم دلنواز دانش اساتید اخلاق است که با قلم نویسنده به رشته تحریر در آمده است.علت انتخاب صفات رذیله حرص حسد کبر روایت امام سجاد (ع) است که می فرماید:

اول چیزی که بوسیله آن نافرمانی خداوند شده، کبر بود و آن گناه شیطان بود آن هنگام که سر باز زد و تکبر ورزید و از کافران شد سپس حرص است و آن گناه آدم و حوا بود آن هنگام که خداوند به آن دو فرمود:« بخورید از هر جا که خواهید و نزدیک نشوید به این درخت که می شوید از ستمگران[1] »و آن دو دنبال چیزی رفتند که به آن نیاز نداشتند و این خوی در نژادشان تا روز رستاخیز در آمد و روی همین است که بیشتر آنچه آدمیزاد به جستجوی آن است چیزهایی است که به آن نیاز ندارد سپس حسد است و آن گناه فرزند آدم (ع) قابیل است آن هنگام که به برادرش حسد ورزید و او را کشت[2] »آنچه که از این روایات استنباط می شود این است که سه صفت کبر،حسد و حرص اولین گناهان و سرمنشاء و ریشه گناهان ديگر هستند که باید مورد بررسی قرار گرفته و عوامل ارتکاب مفاسد و روش درمان آنها را مورد تحقیق و مطالعه قرار داد. تا آدمی توان مبارزه با آنها را به دست آورد.مطالب مقاله شامل سه بخش کبر، حرص حسد می باشد که هر کدام از چند فصل تشکیل شده است.

 

 

بخش اول: صفت رذيله كبر

فصل اول: صفت کبر چیست؟

کبر در لغت به معنای بزرگی است[3]

کبر در اصطلاح : مرحوم نراقی می فرماید« کبر عبارت است از حالتی که آدمی خود را بالاتر از دیگری ببیند و اعتقاد برتری خود را بر غیر داشته باشد و این کبر صفتی است در نفس و باطن و از برای این صفت در ظاهر آثار و ثمرات چندی است که اظهار آن آثار را تکبر گویند»[4]

مرحوم شبر کبر را چنین تعریف کرده اند«کبر عبارت است از احساس راحتی و اعتماد و تکیه انسان بر اینکه خود را ازدیگران برتر می داند[5] »

مرحوم امام خمینی در حدیث رابع می فرماید:« کبر عبارت است از یک حالت نفسانیه که انسان ترفع کند و بزرگی فروشد بر غیر و اثر آن اعمالی است که از انسان صادر می شود و آثاری است که در خارج بروز کند که گویند تکبر کرد.»[6]

آنچه از سخنان بزرگواران برداشت می شود این است که کلام امام خمینی کامل تر است چون در تعریف خویش به باطنی بودن این صفت احساس بزرگی و فخر فروشی آن اشاره می کند.پس آدم متکبر خود را شخص مهم می داند گمان می کند برترین بنده خداست یا بهترین انسان روی زمین است اگر در واقعیت دارای کمال است آن را اظهار می کند و اگر کمالی ندارد با خود نمائی عیب خود را می پوشاند در این زمینه مرحوم نراقی می فرماید « آدم متکبر خودپسند است و حرکاتی انجام می دهد که بیانگر تکبر اوست مانند مضایقه کردن از همنشین شدن یا هم خوراکی با دیگران یا انتظار دارد دیگران به او سلام کنند و با حقارت و بی اعتنایی با دیگران سخن گفتن و خوامان راه رفتن که از آثار تکبر است و کسانی که گرفتار این صفت هستند گمراه گشته اند این صفت انسان را از رسیدن به فیوضات و سعادت باز می دارد چون مانع کسب اخلاق نیکو است زیرا خود را برتر از دیگران می داند پس نسبت به آنها تواضع و خیر خواهی ... ندارد[7].»

پس صفت تکبر مانع از انجام اعمال صالح است چون مهر و محبت دیگران در قلب او نیست که به آنها مهر ورزی کند بلکه قلب متکبر مالامال از احساس بزرگی و غرور است و نمی تواند با دیگران روابط حسنه برقرار کند.

آیات و روایات در مذمت کبر

1. خداوند متعال می فرماید «یطبع الله علی کل قلب متکبر حبار» اینگونه خدا بر قلب هر متکبر ستمکاری مُهر شقاوت می زند.[8]
2. خداوند می فرماید «سا صرف عن الذین یتکبرون فی الارض بغیر الحق من» آنان را که به ناحق در زمین تکبر می ورزند از آیات و نشانه های خود رو گردان خواهم کرد.[9]
3. خداوند می فرماید «ان الله لا یحب المستکبرین« بدرستی که خداون مستکبرین را دوست ندارد. و می فرماید «مسجد الملائکه کلهم اجمعون الا ابلیس استکبر و کان من الکافرین» پس همه فرشتگان یکسره سجده کردند مگر ابلیس که تکبر نمود و از کافران شد.[10]
4. خداوند می فرماید «قال فاهبط منها فما یکون لک ان تتکبر فیها فاخرج انک من الصاغرین [11]»
5. خداوند می فرماید از آن (مقام) فرو شو تو را نرسد که در آن تکبر نمایی پس بیون شو که تو از خوارشدگانی [12]
6. پیامبر خدا فرمود: منفورترین مردمان شخص متکبر است.[13]
7. پیامبر خدا(ص) فرمود:کسی که استکبار ورزد خداوند او را پست گرداند [14]
8. امام صادق (ع) فرمود: پیامبر(ص) فرمود: بزرگترین تکبر پست شمردن مردم و استخفاف نسبت به حق
9. عبدالعلی بن اعین می گوید: عرض کردم پست شمردن مردم است و استخفاف حق چیست؟ امام فرمود: در برابر حق نادانی کند و از اهل حق بد گوید پس هر که چنین کند با خداوند بر سر آنچه برازنده خداست با او به ستیز برخاسته است.[15]
10. امام علی(ع) فرمود: تکبر نورزد مگر کسی که پست است.[16]
11. امام صادق (ع) فرمود : تکبر در بدترین مردم است از هر جنسی که باشد، کبر و بزرگ منشی لباس مخصوص خداوند است..
12. امام صادق (ع) فرمود: هیچ بنده ای نیست جز اینکه بر سرش لگامی است وفرشته ئی است که آنرا نگه می دارد و هر گاه گردنکشی کند فرشته باو گوید فروتنی کن خدا پستت کند سپس همواره نزد خود بزرگترین مردم و در چشم مردم خوارترین آنها باشد.[17]
13. امام علی فرمود: کسی که تکبر داشته باشد عالم نمی شود[18].

 

فصل دوم: عوامل تکبر و خود بزرگ بینی چیست؟

مرحوم شبر می فرماید« خود بزرگ بینی همیشه از اعتقاد به وجود یک صفت کمالی در خود سرچشمه می گیرد که صفت کمالی یا مربوط به دین است یا دنیا.کمال دینی عبارت از علم و عمل است و کمال دنیوی عبارت است از اصل و نسب جمال قوت مال و کثرت یاران.

کمال دینی:

1- تکبر به علم کسی که به خاطر علمش دچار تکبر شود[19]» مرحوم امام خمینی در این زمینه کبر در میان حکما و فقها و عرفا توضیحاتی فرمودند : 1ـ کبر در حکما چون خود را صاحب برهان می دانند به سایرین با نظر حقارت نگاه می کنند در حالیکه حکیم کسی است که بواسطه علم به مبدا و معاد تکبر نمی کند و دارای صفت تواضع است خدای متعال لقمان را حکمت عطا فرمود به نص قرآن شریف و از دستورات آن بزرگوار به فرزندش آن است که خدای تعالی نقل می فرماید وَ لا تُصَعِر خَدَّکَ لِلناسِ وَ لا تَمشِ فِی الاَرضِ مَرَحاً اِنَّ اللهَ لا یُحِبُ کُلَّ مُختالٍ فَخورٍ به تکبر از مردم رخ متاب و به نخوت در زمین راه مرو به درستی که خداوند هیچ گردن فراز خودستایی را دوست نمی دارد.[20]

2- کبر در فقها و علمای فقه و حدیث گاهی کسی پیدا می شود که مردم دیگر را حقیر شمارد و به آنها تکبر فروشی کند و خود را مستحق همه طور اکرام و اعظام دارند و به آنها تکبر فروشی کند و لازم داند که همه مردم اطاعت امر او کنند و هر چه گوید چون و چرا نکنند.

3- در علما عرفان گاهی پدید آید کسی که خود را از اهل معارف و شهود داند و از اصحاب قلوب انگارد و بر دیگران لاف ترفع و تعظم زند در حالیکه اگر شم معارف به قلبش وارد شده بود به مظاهر حق تکبر نمی کرد بیچاره به مقام ایمان نرسیده دم از عرفان می زند»[21]

مرحوم شبر فرمود:تکبر به عمل این است که کسی خود را از همه پرهیزگارتر و متقی تر و صالح تر می بیند و مطمئن باشد .[22]

مرحوم امام خمینی در این مورد می فرماید « اما غیر اهل علم بعضی از اهل مناسک و عبادت نیز بسیار به مردم تکبر کنند و آنها را حقیر شمارند و سایر مردم را حتی علما را اهل نجات ندانند هر وقت از علم سخن گویند نظرشان بر این است که عمده عمل است و به همه طبقات از روی کبر نظر کنند. اگر اهل عبادت حقیقی و اخلاص باشد باید عملش و نمازش او را اصلاح کند نمازی که از فحشا نهی نکند نماز نیست چون او را به کبر نزدیک کند و اینها کبر حاصل از عمل است»[23]

تکبر به واسطه کمال دنیایی:

1- مرحوم شبر فرمود: تکبر به حسب و نژاد و کمال که در اجداد خود و حسب خود بود که اگر زنده بودند می گفتند این کمال ماست پس چرا توبه خاطرآن تکبر می کنی»[24] مردی خدمت رسول خدا آمد و گفت ای رسول خدا من فرزند فلان هستم تا نه نفر از پدران خود را شمرد رسول خدا فرمود: تو دهمی آنان هستی که الان در دوزخ هستند چون پدران تو کافر بودند و در دوزخند در حالی که تو به آنها افتخار می کنی و دلیلی بر تفاخر وجود ندارد.[25]

2- تکبر به جمال به خاطر زیبایی هایش و مواهب ظاهری که خداوند به او عطا کرده تکبر می ورزد مانند طاووس که به زیبایی خود تفاخرمی کند اما همین کمال باعث شکار او شده و پرو بالی که با آنها فخرفروشی می کند وسیله تزئنین انسان می گردد.

3- تکبر به قدرت به خاطر زور و قدرتی که دارد بردیگران تکبر و بزرگی می کند وقتی یوسف پدر خود یعقوب را بعد از چند سال ملاقات کرد بر روی اسب خود با پدر خویش مصافحه کرد و از اسب پائین نیامد جبرئیل به او گفت خداوند نور رسالت را از خاندان تو برداشت چون در مقابل پدر تواضع نکردی در صورتی که این عمل برای انسان عادی گناه محسوب نمی شود اما در مورد پیامبر خدا باید نهایت تواضع به والدین رعایت شود وگرنه تکبر به شمار می رود.

4- تکبر به ثروت و یاران مرحوم شبر می فرماید « تکبر به جمال و قدرت مربوط به چیزهایی بود که در خود انسان و وجود داشت به خلاف این قسم که مربوط به چیزی است که در وجود انسان نیست بلکه خارج از انسان است بنابراین زشت ترین نوع تکبر است»[26] خداوند متعال در قرآن کریم می فرماید« وقتی بنی اسرائیل پس از وفات موسی از پیامبر خود تقاضای پادشاهی کردند تا در راه خدا با متجاوزان بجنگد خداوند طالوت را برگزید گفتند: از کجا او را بر ما بزرگی و شاهی رواست در صورتی که ما شایسته تر از اوییم چون او مال فراوان ندارد[27].

پس این قوم به علت ثروتی که فراوان بود بر منتصب خداوند تکبر ورزیدند و خود را برتر می دانستند اما خداوند به آنها فرمود علت انتصاب طالوت ثروت او نیست بلکه علم و توانایی اداره امور و قدرت جسمانی او در جهت غلبه در دشمن می باشد.مرحوم امام خمینی می فرماید « کبر را اسباب بسیاری است که برگشت همه به این است که انسان در خود کمالی تو هم کند که آن باعث کبر شود چون عیب با حب نفس مخلوط گردیده حجاب کمال دیگران شده آنها را ناقص تر از خود گمان کند مانند تکبر به علم و نسب وجمال و یاران که بر فاقد آن تکبر فروشد» متکبر به محض اینکه در خود صفت کمالی بیابد چون ضعیف النفس و زبون است گمان می کند کسی غیر از او دارای این صفت نیست و خود کامل ترین است پس مغرور شده بر دیگران تکبر می ورزد غافل از اینکه افراد دیگر متصف به این کمال وجود دارند در حقیقت این صفت مانع از دیدن کمالات انسان دیگر در فرد متکبر می شود.

 

 

فصل سوم : درجات متکبرین

درجه اول

مرحوم نراقی می فرماید« درجه اول اینکه این صفت خبیثه در دل آدمی مستقر باشد و خود را بهتر و برتر از دیگران ببیند و آن را در کردار و گفتار خود ظاهر کند. مثل اینکه در مجالس بالاتر نشیند و خود را بر امثال و اقران خود مقدم دارد این درجه بدترین تکبر است چون درخت کبر در دل شخص ریشه دوانیده است و شاخ و برگ تکبر تمام اندام او را فرا گرفته است[28] مانند فرعون که از بندگی خدا ابا کرده و گفت : انا ربکم الا علی یا مانند ابلیس که در مقام آدم به خاطر احساس برتری نسبت به موجود خاکی سجده نکرد و گفت:

نار از خاک بی شک بهتر است من زنار او ز خاک اکدر است[29]

درجه دوم

مرحوم نراقی می فرماید: در دل او کبر باشد و کردار متکبرین نیز از او صادر گردیده اما به زبان نیاورد. و این درجه یک شاخه کمتر از درجه اول است. [30]مانند کسی که با تفاخر راه می رود یا هنگام راه رفتن لیاسش روی زمین کشیده می شود و دیگران را با نظر حقارت نگاه می کند یا به آنها اخم کرده و روی خود را عبوس کند و اعمال و رفتارش بیانگر تکبر اوست.

 

[1]-سوره اعراف آیه 19

[2]- اصول کافی ج 4 ص 5

[3]- المنجد

[4]-مواج العاده ص 278

[5]

[6]-اخلاق بشر ص 248

[7]-اربعین حدیث ص 79

[8]سوره مومن آیه 35

[9] سوره مومن

[10]سوره اعراف

[11]سوره نحل

[12]ص74073

[13]سوره اعراف

[14]بحار ج78، ص 231

[15]امالی صدوق، ص 395

[16]کافی،ج 3، ص 423

[17]غرر الحکم، 9467

[18]کافی، ج 3، ص 423

[19]غرر الحکم، 7464

[20]اخلاق البشر

[21]سوره لقمان

[22]اربعین حدیث، ص83.

[23]اخلاق بشر، ص290.

[24]. کافی، ج3، ص425.

[25]اخلاق بشر، ص83

[26]. سوره بقره، آیات 246 و 247.

[27]. اربعین حدیث، ص84.

[28]. معراج السعادۀ، ص292، 291.

[29]مثنوی معنوی دفتر اول ص 168

[30]سوره نازعات آیه 24