فهرست مطالب

عنوان صفحه

 

چکیده. 1

مقدمه و طرح مسئله. 2

چهارچوب مفهومی.. 2

روش شناسی.. 4

مدلول جنسیتی در گفتار امام خمینی (ره(9

دوران قبل از انقلاب... 9

دوران پس از انقلاب اسلامی.. 12

زنان فراتر از نقشهاي سنتی.. 14

نتیجه گيري.. 16

منابع. 20

 

بررسی جایگاه زن در کلام امام خمینی (ره)

 

چکیده

این مقاله بر آن است تا نشان دهد که جنسیت به عنوان یک برساخته گفتمانی چگونه از دو دهۀ پیشاز انقلاب اسلامی و دوران استقرار نظام جمهوري اسلامی در سرمایۀ کلامی امام خمینی (ره) به گونهاي متفاوت از ظرفیت نظام زبانی، مناسبات قدرت، مقاومت مندرج در گفتمانهاي سنتی و مدرنیزاسیون دوران پیش ازانقلاب درون بستري از رخدادهاي سیاسی و اجتماعی ساخته شده و مرزهاي مألوف و تعیینکنندة هویتهاي زنانه/ مردانه را تثبیت یا متحول نموده است. به این منظور، معناي مدلول زنانه/ مردانه در گفتار ایشان را به عنوان مهمترین الیت سیاسی و سمبلیک در گفتمان نواندیشی دینی و انقلابی، در پیوند با دالهاي کانونی گفتارهاي رقیب حاضر در متن منازعۀ سیاسی شامل گفتار رسمی حکومت پهلوي و روحانیت سنتی و با استفاده از روش و نظریه تحلیل تاریخی- گفتمانی روث وداك مورد مطالعه و بررسی قرار داده و دریافته ایم که زن درآینه کلام امام خمینی(ره) در پیوند با مقولاتی چون ارزشهاي اسلامی، انسانیت، آزادي، برابري، شجاعت، حق و حتی تکلیف مشارکت در تعیین سرنوشت خود و... بر خلاف دو نظام معنایی سنتی و مدرن، به عنوان سوژه اي فعال، آگاه، انتخابگر و مسئول ساخته شده است و نه در مقابل بلکه در کنار مرد و نه در عرصهاي خاص که درهمه شئون زندگی فردي، اجتماعی و سیاسی عهدهدار وظیفه ساخت و حفاظت از نظم سیاسی مبتنی بر اسلام وارزشهاي الهی آن معرفی میشود.

واژه هاي کلیدي: زنان، گفتمان، سنت، مدرنیته، انقلاب اسلامی، امام خمینی (ره)، نقشهاي اجتماعی،مشارکت سیاسی.

مقدمه و طرح مسئله

انقلاب اسلامی بیتردید سهم عظیمی در سامان هویت ملی و مذهبی جامعۀ ایران داشته و از این روشناخت همه ابعاد و سطوح مختلف آن از اهمیتی ویژه برخوردار است. به رغم پژوهشهاي گستردة داخلی وخارجی دربارة آن، چگونگی مشارکت زنان در مبارزات انقلاب اسلامی و دولت پس از آن کمتر مورد تأمل تاریخی گفتمانی قرار گرفته است.

در واقع مشارکت اجتماعی و سیاسی گسترده و یکپارچۀ زنان آن هم با شکلی متفاوت از الگوهاي مرسوم سنتی یا مدرن در عرصۀ مبارزات انقلابی و استمرار آن در دورة پس از انقلاب در مقایسه با شرایط تاریخی زیست اجتماعی زنان در ایران تحولی بنیادین را حکایت میکند و تلاش براي ارائه پاسخی شایسته به پرسش اصلی این نوشتار دربارة چگونگی وقوع این تحول در حیات سیاسی و اجتماعی زنان ایران، توجه مارا فراتر از نظم معنایی حاکم در گفتمانهاي سنّتی و مدرنیزاسیون - که هر یک به صورتی متفاوت دربازتولید فرهنگ مردسالار مسلط بر زندگی زن ایرانی مؤثر بوده و لذا نمیتوانستند در فرایند چنین تحولاتی سهمی مؤثر ایفا کنند- به نظام معنایی مسلط بر مبارزات انقلابی و دوران پس از انقلاب و در کانون آن گفتار امام خمینی (ره) به عنوان برجسته ترین الیت سیاسی و مذهبی زمانه خود و مهمترین تدوین کنندة این گفتمان معطوف میسازد و چنین فرض میشود که این سوژگی جدید زنانه در پرتو ظرفیت کلامی امام خمینی (ره) در سالهاي پایانی حکومت پهلوي تأسیس و در دوران رهبري ایشان در نظام جمهوري اسلامی تثبیت شده است. بر این اساس، پس از طرح چهارچوب مفهومی و روشی و ارائه تصویري از افق تاریخی، مهمترین محورهاي معنایی و سوژه ساز در کلام امام خمینی (ره) دربارة زنان را در بخشهاي آتی مقاله به بحث خواهیم گذاشت.

 

چهارچوب مفهومی

تحلیل گفتمان به عنوان یک گرایش مطالعاتی میان رشتهاي از دهۀ 1960 به طور روز افزونی توجه خود را به ساخت و کارکرد اجتماعی زبان به عنوان پدیدهاي تاریخی و فرهنگی معطوف نمود و مدعاي فلسفی زبانشناسی ساختارگرا و پساساختارگرا مبتنی بر ساخت و تغییر واقعیت از طریق زبان را به عنوان نقطۀ عزیمت خود قرار داد، به دلیل بنیانهاي نظري متنوع (یورگنسون و فیلیپس 4 :2002 ،) استفاده زنان فراتر از نقشهاي سنتی: بررسی جایگاه زن در کلام امام خمینی (ره) عمومیتیافتۀ مفهوم گفتمان در رشته هاي مختلف و کاربرد آن در سطوح متفاوت نظریه پردازي و روششناختی، (وداك، 2008 ،2 )با طیفی از رهیافتهاي گوناگون تحلیل گفتمان مواجه هستیم که به رغم اشتراك در مفروضات نظري و هستی شناختی، هر یک از استراتژيها و رویه هاي متفاوت در پژوهش بهره میگیرند و بدیهی است انتخاب هر رویکرد به طور خاص یا ترکیبی از این رویه ها، در تحلیل چگونگی تحول مورد نظر در هویت زن به تعریف پذیرفته شده از گفتمان و رهیافت نظري اخذ شده بستگی خواهد داشت.

تأکید بر ضرورت تئوریزه کردن، توصیف ساختارها و فرآیندهاي اجتماعی خالق متن و سوژه هاي اجتماعی- به عنوان یکی از صاحبنظران تحلیل انتقادي گفتمان، در رویکرد تاریخی- گفتمانی خود، باتاریخی استدلال میکند که همه اطلاعات پسزمینه اي (تاریخی) براي تحلیل و تفسیر لایه هاي گوناگون متن گفتاري یا نوشتاري میبایست به طور نظاممندي به هم گره زده شوند (وداك، ب 2001 ،67 )در این رویکرد، تمامی بافتهاي تاریخی گفتمان در فرآیند تولید و تفسیر متن مورد توجه قرار میگیرد. وي همچنین بر این عقیده است که قدرت از زبان ناشی نمیشود بلکه زبان میتواند در اعمال قدرت یا به چالش کشیدن آن، مقاومت در برابر آن یا مغلوب کردن نهایی آن بهکار رود (وداك، الف 2001 :12). به بیان دیگر، وداك، مفهوم قدرت، تاریخ و ایدئولوژي را به عنوان مفاهیم کلیدي در تحلیل انتقادي گفتمان معرفی میکند.

وي با در نظر گرفتن زبان به عنوان شکلی از کردار اجتماعی (وداك، ب 2001 :65 و 66 )وجود رابطهاي دیالکتیکی میان کردارهاي گفتمانی – زبانی و حوزه هاي خاص عمل را (از جمله موقعیت،چارچوبهاي نهادي و ساختارهاي اجتماعی) که کردارهاي گفتمانی درون آنها جاي میگیرند مفروض میگیرد. به عبارت دیگر وداك، گفتمانها را هم به مثابه کردارهاي اجتماعی- گفتمانی و هم غیرگفتمانی وبه عنوان پی ساخته هاي آنها در نظر میگیرد.

وداك گفتمان را امتزاج پیچیدهاي از کنشهاي گفتمانی میداند که بهطور همزمان و پیدرپی با هم مرتبط بوده و خود را درون و میان حوزه هاي اجتماعی کنش، ژانرها، نشانه ها و متون گفتاري یا نوشتاري نشان میدهند (وداك، ب 2001 :65 ).به عقیده وي، این روابط در واکنشهاي سیاسی که در ارتباط مستقیم یا غیرمستقیم با قدرت و ایدئولوژي شکل میگیرند، نمایان میشوند.

به طور کلی مهمترین مفروضات نظري تحلیل تاریخی – گفتمانی وداك را میتوان به شرح زیر برشمرد:

1ـ زبان پدیدهاي اجتماعی و داراي کارکردي سیاسی است؛

2ـ نه تنها افراد، بلکه گروه ها و نهادهاي اجتماعی نیز معانی و ارزشهاي مخصوصی دارند که در زبان مورد تأکید قرار میگیرد؛

3ـ متنها، قطعه هاي زبانی یک ارتباط هستند که در پیوندي تنگاتنگ با سایر اطلاعات پسزمینهاي تولید، تثبیت و یا متحول میشوند؛

4ـ خواننده / شنونده در رابطه با متن، مصرفکنندة منفعل نبوده و همواره در بازتولید یا به چالش کشیدن روابط قدرت مندرج در آن کنش سیاسی فعالی را نشان میدهند؛

5- کاربردهاي متعدد زبان در سطوح و متون مختلف همواره حول محور خاص در راستاي حفظ یا تغییر وضعیت تاریخی مشخصی عمل میکند.

 

روش شناسی

مبتنی بر چهارچوب نظري برگرفته در این پژوهش به نظر میرسد از میان رویکردهاي مختلف روش تحلیل گفتمان، رویکرد روش شناختی روث وداك از کارآیی بیشتري برخوردار باشد. وي براي عملیاتی کردن رویکرد تاریخی- گفتمانی خود، به پنج نوع استراتژي گفتمانی اشاره میکند که هر یک در بازنمایی منفی «دیگري» و مثبت «خود» در قالب منازعات گفتمانهاي رقیب به کار گرفته میشود (میر، 2001 ،27؛ وداك، ب2001 :73 )در واقع این استراتژيها به طرحهاي عامدانۀ کردارهاي گفتمانی اشاره دارد که با هدف سیاسی، اجتماعی، روانشناسی و زبانشناسی خاص اتخاذ میشوند و هر یک در سطوح متفاوت پیچیدگی وسازمان زبانشناختی جاي دارند. این استراتژيها عبارتند از:

1ـ استراتژيهاي ارجاعی یا انتسابی:این استراتژي برابر طرحهاي زبانشناختی چون مقوله بندي عضویت، استعاره و مجاز، بیوگرافی در مطالعۀ موضوعاتی چون ساختهاي درون گروهی یا برون گروهی بهکار میرود.

2ـ استراتژي گزاره اي: ویژگیهاي مثبت یا منفی رفتارها را کلیشه یا تخمین میزند و خصوصیات کم و بیش مثبت یا منفی کنشگران اجتماعی را نامگذاري میکند.

3ـ استراتژي استدلالی: این استراتژي در استدلالهایی منعکس میشود که براي توجیه تحسین آمیز یا تحقیرآمیز، طرد یا دربرگیرندگی سیاسی افراد بهواسطۀ ویژگیهاي مثبت یا منفی آنها بهکار گرفته میشود.

زنان فراتر از نقشهاي سنتی: بررسی جایگاه زن در کلام امام خمینی (ره)

4ـ استراتژي منظرسازي: این استراتژي به قالبدهی یا معرفی گفتمان با استفاده از گزارش، توصیف، روایت یا برجسته سازي (نقطه گذاري) گفتارها و رویدادها میپردازد.

5-استراتژيهاي تشدید و تخفیف: این استراتژيها در تلاشاند تا نیروهاي غیرکلامی مؤثر گفتارها راافزایش یا کاهش دهند و این کار، معمولاً با معرفی ساختارهاي معرفت شناختی متون انجام میشود.

سالهاي قبل و بعد از انقلاب اسلامی؛ معرفی گفتمان انقلاب اسلامی که متن (گفتار یا نوشتار) امام خمینی بر این اساس، مهمترین رویه هاي مورد استفاده در این مقاله عبارتند از: ترسیم شرایط زمینه اي در فاصلۀ (ره) به آن تعلق دارد؛ عملیاتی کردن مسألۀ پژوهش در مقوله هاي زبانشناختی؛ تعیین استراتژيهاي دیگرسازي به کار رفته در متن و سرانجام تحلیل و تفسیر متن درون شبکه اي از متون در پیوند با مختصات تاریخی زمینه. متون مورد تحلیل از میان پیامها، سخنرانیها و اعلامیه هاي حضرت امام (ره) در فاصله زمانی طرح لایحۀ انجمنهاي ایالتی و ولایتی در سال 1341 تا هنگام رحلت ایشان در خرداد 1368 که به موضوع زن و بایدها و نبایدهاي وي در عرصۀ حیات اجتماعی و سیاسی میپردازد، انتخاب شده است.

حیات فردي و اجتماعی جامعۀ ایران تا پیش از آشنایی جدي با تمدن مدرن غربی، براساس قواعد سنتی سامان مییافت که به عنوان ذخیرة دانش متراکم نیاکان (فیرحی،1378 :38 (به شکل آداب، رسوم و اغلب در آمیخته با باورهاي مذهبی استمرار یافته و اموري محترم، مقدس و باثبات محسوب میشد (گولد و کولب، 1376 :520 (و به عنوان گفتمان مسلط، مبناي تعلیم و تربیت عمومی، روابط اجتماعی و ضمانت سلامت جامعه به حساب میآمد و در همه حوزه هاي زندگی فردي و اجتماعی بازتولید میشد.

محتواي گفتمان سنتی دربارة زنان در سه محور اصلی قابل دسته بندي است:

1 -زن و وضعیت طبیعی: مباحث مربوط به زنان در حوزة تفکر سنتی حول یک ایدة کلی سامان مییابدکه عبارت است از توجه به وضعیت ساختمان طبیعی (فیزیولوژي) زن در مقابل مرد، به عبارت بهتر تقدم هویت جنسی بر هویت انسانی. در گفتمان سنتی، تفاوتهاي موجود میان وضعیت طبیعی زن و مرد ارتباط مستقیمی با تعیین حقوق و تکالیف هر یک از آنها دارد. چرا که «هیچ منطقی را در این رابطه قويتر از و بنابراین منطق مرد به لحاظ تفکر، تعقل و قدرت جسمانی برتر و زن بهواسطه عواطف، ظرافت و زیبائی والاتر است (رازانی،1350 :35.(

2 -زن و خانواده: در گفتمان سنتی ویژگیها و تفاوتهاي جسمانی،

روانی و ذهنی زن و مرد، محوريترین مبناي تقسیم کار در خانواده است. بر اساس آن سرپرستی و فرماندهی خانواده بر عهدة مرد و تسلیم وفرمانبري وظیفۀ اصلی زن محسوب میشود. در توجیه این دیدگاه از روایات منتسب به پیامبر اکرم (ص) و ائمه معصومین (ع) استفاده میشود که از میان آنها میتوان به چند نمونه اشاره کرد: «مردي که ادارة امور

کلی خود را به زنان بسپارد هرگز سعادتمند نخواهد شد» (بابازاده، 1375 :297 به نقل از کنز المعالی ) و یا «مردم به هیچ صورت از زن اطاعت نکنید، هیچ مال به دست او ندهید، تدبیر امور زندگی را به وي وا مگذارید، ...» (انصاریان، 1375 :374 .)بر این اساس در گفتمان سنتی، زن در نظام خانواده، از جایگاه تصمیم گیري به دور بوده و عمدتاً وظیفۀ اطاعت و پیروي از همسر و تأمین نیازهاي او را بر عهده دارد.

3- زن و اجتماع: وضعیت زن در حوزة اجتماعی نیز عمدتاً با تقسیم کار مبتنی بر تفاوتهاي جنسی زن و مرد منطبق است چرا که از یکسو زن را مناسب براي انجام امور خانهداري و تربیت فرزند معرفی میکند و از سوي دیگر به واسطۀ امکان رواج فساد در اجتماع (به دلیل ویژگی تحریک کنندگی زن و تحریکپذیري مرد) بر عدم حضور اجتماعی زن تأکید میشود. احادیثی نیز وجود دارد که با تکیه بر تفاوتهاي طبیعی زن و مرد، صراحتاً زن را از اشتغال در اموري چون امارت و حکومت بر مردم، قضاوت و داوري، دفاع ابتدائی و تهاجمی، اجتهاد براي دیگران و شرکت در شورا منع کرده و عملاً زن را از حوزة مدیریت و تصمیمگیري اجتماع کنار میگذارد ... (بابازاده، همان: 364 -363 به نقل از وسائل الشیعه: ج 14 ،ص 131.(

یکپارچگی و انسجام بنیادین نظم معنایی این گفتمان تحت تأثیر تولید و انتشار گفتار ناسازگار با اندیشه و تجربۀ زیستۀ زن و مرد ایرانی که به دنبال طرح ضرورتهایی چون قانون، پارلمان، آزادي، برابري و... مبتنی بر تفکر مدرن در عصر مشروطه بوجود آمد، به تدریج به چالش کشیده شد. از این رو انقلاب مشروطه، به عنوان نقطه عطفی در تحولات عینی و ذهنی، در تاریخ ایران افقی تازه پیش روي مدلول زنانه/ مردانه گشود؛ هرچند که مواد 10 و 13 قانون اساسی مشروطه، با قرار دادن زنان در ردة صغار و مجانین، آنها را از حق انتخاب کردن و انتخاب شدن محروم ساخت (کار، 1379 :10.(

سال انتشار این اثر مشخص نیست اما بنا به توضیحی که در مقدمه آن آمده نشر آن به دوران قبل از انقلاب بر میگردد. زنان فراتر از نقشهاي سنتی: بررسی جایگاه زن در کلام امام خمینی (ره) اقدامات انجام شده در عصر پهلوي اول و دوم را نیز میتوان حول سه محور کلی تفکیک نمود:

1 -تشویق به حضور هر چه بیشتر زنان بیحجاب در اجتماع، به عنوان مشخصۀ مدرن شدن کشور؛

2 –ایجاد امکاناتی براي تسهیل دسترسی زنان به آموزش جدید با هدف بهبود چشماندازهاي تربیتی نسل آینده (آبراهمیان، 1377 :180 )

3 - حفظ وضعیت مردسالاري در خانواده و اجتماع (ساناساریان، 1384 :96 )که با دو محور قبلی تناقض داشت (پایدار، 1995 :104 .(این اقدامات خود مقدمهاي براي قرار گرفتن زن ایرانی در موقعیتی برزخی بود چرا که فرهنگ مردسالار جامعه نه تنها مانعی براي تحقق وضعیت آرمانی زنان محسوب نمیشد بلکه چه از نظر رضا شاه (کسروي، 1352 :16 (و چه از نظر محمدرضا شاه (فالاچی، 1357 :10 ( مال دختر ایرانی در نهایت، در انجام وظایف عرصۀ خصوصی خلاصه میشود؛ یعنی همان چیزي که ذهنیت سنتی جامعۀ ایران بر آن پا می فشرد.

 

در مجموع محتواي گفتمان مدرن را نیز میتوان در سه محور اصلی خلاصه کرد:

1 -وضعیت طبیعی زن: افرادي مانند آخوندزاده، ملکمخان، میرزا آقاخان کرمانی، کاشانی و موید الاسلام و ... (آدمیت، 1349 :5 )و زنانی که متأثر از آموزه هاي لیبرال فمینیستی فعالیت اجتماعی را تجربه میکردند، همگی در بررسیهاي خود دربارة زنان، علت وضعیت نابرابر آنان در جامعه را نه ویژگیهاي طبیعی بلکه ساختار مردسالار جامعه میدانستند.

2 -زن در خانواده: وضعیت نابرابر زنان در خانوادة ایرانی از همان ابتداي آشنایی با اندیشه هاي مدرنیته توجه روشنفکران را به خود جلب کرد. آزادي زنان اروپایی و ویژگیهاي حیات فردي اجتماعی تأثیر عمدهاي بر جریان روشنفکري ایرانی گذاشت و ویژگیهاي زندگی خانوادگی در مواردي چون ازدواجهاي اجباري و از پیش تعیین شده، تعدد زوجات، ناسازگاري میان همسران و... در چارچوب نقد سراسري جامعه مورد بررسی قرار گرفت. علیرغم این نگاه انتقادي میان روشنفکران و رسوخ آن در بخشی از جامعه زنان، تدوین و تنظیم همه قوانین اجتماعی براساس تفکر سکولار، قوانین حوزة خانواده و زنان همچنان براساس نگرشهاي سنتی تنظیم میشد (پایدار، 1995 :111 -109.(

3 -حضور زن در اجتماع: به نظر میرسد عمدهترین تأکید گفتمان مدرنیزاسیون تسهیل حضور اجتماعی زنان به عنوان عاملان توسعه و ترقی کشور باشد و مشهورترین و نمادینترین اقدام رضا شاه براي وارد کردن زنان در عرصۀ اجتماع قانون کشف حجابی بود که بهصورت اجباري در کشور به اجرا در آمد. وي طی نطقی هدف خود را ایجاد زمینۀ مناسب براي پیشرفت زنان در راستاي ترقی کشور اعلام میکند و نوید میدهد.

تا زنان از فرصت پیش آمده براي تربیت نسل فردا و ساختن ایران استفاده کنند (اطلاعات بانوان، 14/10/1341 :4-5 .(همین مضمون در کلام محمدرضا شاه نیز تداوم مییابد: «به نظر من زن ایرانی میتواند با نگاهداشتن جنبۀ نسوانیت، خویشتن را به آن مقام برساند که در سربلندي و پیشرفت جامعه مترقی ایران کنونی مصدر خدمات و مسئولیتهایی باشد که همه جا مایۀ سرافرازي و افتخار اوست (پهلوي: انقلاب سفید 1345 .)از این رو، اولین اقدام رضا شاه به منظور فراهم کردن امکانات حضور زنان در اجتماع توجه به مسئله آموزش آنها بود (فوران، 1377 :359 )که به نوبه خود زمینهساز گسترش سطح تحصیلات زنان و اشتغال آنها در سطوح مختلف حرفهاي از جمله قضاوت و نمایندگی مجلس شد.

جایی که موضعگیري گفتمان مدرنیزاسیون در مواجهه با غرب و فرآورده هاي تمدنی، روشنفکران خارج از ساخت قدرت سیاسی را از نخبگان سیاسی حاکم برحسب پایبندي بر بعد ایجابی یا سلبی مدرنیته از یکدیگر متمایز و گاه معارض یکدیگر میساخت، روحانیت و در رأس آن نهاد مرجعیت به واسطه جایگاه خود در جامعۀ دینداران مهمترین گروهی بود که در معارضه با اقدام حکومت در تقلید از غرب و نادیده گرفتن احکام شرعی، سعی میکرد در کلام خود، سوژة زنانۀ برساخته شده در گفتمان پهلوي را از معناي کارگزار ترقی و پیشرفت تهی سازد و از فراز آزادي و برابري دمکراتیک به سمبل فساد و فحشاي حکومت فرواندازد.

از سوي دیگر، همزمان با مواجهۀ جوامع مسلمان با تمدن غرب و ناتوانی گفتمان سنتی در مقابله با آن، مرحلهاي خاص از فرایند تحول و تطور بازاندیشی دینی پدیدار شده و در جریان شدت گرفتن منازعه دو گفتمان سنتی و مدرنیزاسیون، صورتبندي گفتمانی جدیدي با اتکا به داشته هاي خود، معیارها و موازین مذهبی، گزینشی هدفمند و آگاهانه از میان فرآورده هاي تمدنی غرب را سامان میداد. ضمن آنکه به واسطه انتقاد از نگاه تعبدي و غیر نقاد به سنت و دین در مقابل گفتمان سنتی نیز قرار میگرفت. این گفتمان، در بازگشت به خویشتن به سنت به عنوان عامل هویتبخش با رویکردي انتقادي مینگریست و براي یافتن پاسخ سؤالهاي روز افزون متناسب با شرایط و اقتضائات جدید جامعه اسلامی به منابع دینی مراجعه میکرد.

بحرانهاي مالی و سیاسی اواخر دهه 1330 اعتراضها و اعتصابهایی را از سوي کارگران کارخانه ها، صنایع و کارمندان دولت به ویژه معلمان سبب شد (نجاتی، 1374 ،ج1 ،ص141)از یک طرف حکومت را در معرض فشار قرار میداد و از طرف دیگر به مخالفان آن جان تازهاي میبخشید. وقوع کودتاي نظامی علیه دیکتاتوري در ترکیه و فروپاشی نظام سلطنتی عراق نیز به نوبه خود نگرانی شاه و متحدان خارجی وي را اززنان فراتر از نقشهاي سنتی: بررسی جایگاه زن در کلام امام خمینی (ره) بحران داخلی تشدید میکرد. در چنین شرایطی بود که فشار کندي، رییس جمهور دمکرات آمریکا، شاه را به انجام اصلاحاتی متقاعد ساخت. نخستین گام در انجام اصلاحات مذکور، تصویب لایحه انجمنهاي ایالتی و ولایتی بود که مطابق آن به زنان حق شرکت در انتخابات داده میشد.

امام خمینی (ره) که پس از فوت آیتاالله بروجردي مسئولیت حوزة علمیه قم را بر عهده گرفته بود، پس از ارسال نامه اعتراضی به شخص شاه در 17 مهر ماه در تلگرافی به اعلم در 28 مهر 1341 به ماهیت غیراسلامی و غیرقانونی لایحه مذکور تأکید کرده و خواستار لغو فوري آن شد. ایشان در مقابل تعلل دولت، سایر علما را به نوشتن نامه هاي اعتراضآمیز و هوشیار نمودن مردم نسبت به مغایرت آن با احکام اسلام تشویق نمود و از این رهگذر شروع دوران تازهاي از رابطه نهاد روحانیت با حکومت را اعلام داشت که تناسبی با سیاست سکوت و دمسازي دهه سی نداشت.

 

مدلول جنسیتی در گفتار امام خمینی (ره(

گفتار امام خمینی که از ابتداي دهه چهل به تدریج به یگانه رهبر ائتلاف انقلابی علیه حکومت پهلوي تبدیل شد و پس از پیروزي انقلاب اسلامی و استقرار نظام جمهوري اسلامی، به عنوان مهمترین الیت سیاسی و سمبلیک در رأس هرم قدرت سیاسی و مذهبی جامعه و برخوردار از بالاترین میزان مشروعیت، اقتدار، نفوذ سیاسی و کنترل بر منابع مادي و معنوي در عرصۀ عمومی و توانایی بسیج آنها شناخته میشود،

سهمی به سزا در تعیین سرنوشت سوژة جنسیتی بر ساخته در آستانه انقلاب اسلامی و دوران پس از آن ایفا نمود؛ سوژهاي که نه با مواضع مرسوم فقهاي سنتی شباهت چندانی داشت و نه با مواضع مدرنیستی حکومت سابق.

این امر به هنگام اقامت در پاریس در پاسخهاي ایشان در مقابل پرسشهاي متعدد خبرنگاران داخلی وخارجی دربارة جایگاه زن در نظام اسلامی آینده و پس از پیروزي انقلاب اسلامی در دیدارها، سخنرانیها و پیامهاي ایشان خطاب به زنان به خوبی مورد تأئید قرار میگیرد. با مطالعه 492 متن سخنرانی، مصاحبه و پیام ایشان، میتوان عمده ترین محورهاي معنایی آنها را با محوریت مضامینی چون آزادي، فعالیت سیاسی و اجتماعی، مجاهدت انسانی، ایثار و فداکاري، تعهد، عفت، تحول روحانی، وحدت کلمه، هوشیاري وشهادت طلبی زنان مشخص نمود. به منظور سهولت تحلیل و تفسیر این مقولات، گفتار مزبور را در دو مقطع زمانی قبل و بعد از انقلاب اسلامی بررسی میکنیم.

 

دوران قبل از انقلاب

امام خمینی (ره) از ابتداي دهه 1340 و آغاز برنامه هاي اصلاحی حکومت، بر نگرش خاص و محدودرژیم نسبت به فعالیتهاي اجتماعی زنان انگشت نهاد و مخالفت خود را با اقدامات رژیم در این زمینه به کرات اعلام داشته و آن را نه خدمت به زنان، بلکه در راستاي فلج شدن امور معرفی مینماید. بر همین اساس ایشان طی اظهاراتی خطاب به وعاظ و گویندگان مذهبی چنین میگویند: «از دخالت زنها در اجتماع که مستلزم مفاسد بیشمار است ابراز انزجار کرده و دین خدا را یاري کنید و بدانید ان تنصرواالله ینصرکم و یثبت اقدامکم.» (صحیفه امام، ج 1 :52(

ایشان پیشنهاد ورود بانوان به عرصۀ انتخابات مجلسهاي ایالتی و ولایتی را بیشتر بهانه براي تحت الشعاع قرار دادن معارضۀ رژیم با اسلام و قرآن دانسته و چنین اظهار میکنند: «دیدیم از وقتی که این دولت بیسواد وبی حیثیت روي کار آمد، از اول هدف را اسلام قرار داد. در روزنامه ها با قلم درشت نوشت که بانوان را حق دخالت در انتخابات داده اند، لکن شیطنت بود، براي انعکاس نظر عامه مردم به آن موضوع بود که نظرشان به الغاي اسلام و الغاي قرآن، درست نیفتد و لهذا در اولی که اینجا ما متوجه شدیم و اجتماع شد و آقایان مجتمع شدند، توجه ما هم براي علاج کار در دفعه اول منعطف شد به همان قضیه، بعد که مطالعه کردیم،دیدیم آقا قضیه، قضیه بانوان نیست، این امر کوچکی است. قضیه معارضه با اسلام است.» (به نقل از تبیان، 1378 :27 .(همچنین جاي دیگري اظهار میدارند: «مگر با چهار تا زن فرستادن به مجلس ترقی حاصل میشود؟ مگر مردها تا حالا بودند ترقی براي شما درست کردند تا زنهایتان ترقی درست کنند؟ ما میگوییم اینها را در این مراکز فرستادن جز فساد چیزي نیست. شما بعد تجربه کنید. ببینید بعد از ده سال، بیست سال، سی سال دیگر اینها را بفرستید. به خیال خودتان ببینید اگر شما جز فساد چیز دیگري دیدید. ما باترقی زنان مخالف نیستیم. با این فحشا مخالفیم. با این کارهاي غلط مخالفیم.» امام با طرح این سئوال که مگر مردها آزادند که زنها میخواهند آزاد باشند، به ذکر این نکته میپردازد که آزادي افراد اعم از مردان و زنان در حیطه الفاظ و کلمات نیست، بلکه این امر مستلزم حرکت از حیطۀ حرف به حیطۀ عمل است. ایشان با درك دقیق علت تأکید رژیم بر حضور طیفی از زنان در برخی از مشاغل، فساد و فحشاحاصله را غیر قابل توجیه و نافی ترقی زنان عنوان میکند. امام در بیانات به این نکته اشاره میکند که اسلام مراعات بانوان را در تمام جهات بیش از هر کس نموده و با احترام به حیثیت اجتماعی واخلاقی آنها مانع از اختلاطی میشود که مخالف عفت و تقواي زن است، نه آنکه آنان را در ردیفزنان فراتر از نقشهاي سنتی: بررسی جایگاه زن در کلام امام خمینی (ره) محجورین و محکومین قرار دهد. در این دوران به رغم آنکه زنان از برخی حقوق همچون حق انتخاب شدن و حق انتخاب کردن و مشارکت در برخی سطوح اجتماعی بهرهمند شدند، اما فضاي فاسد و ناامن موجود، تمایل بسیاري از زنان و خانواده هاي آنان را نسبت به حضور و فعالیت اجتماعی کمرنگ نمود و این امرمتوجه برخی لایه هاي محدود اجتماعی در میان زنان شد. به بیان دیگر فعالیت زنان در لایه هاي پایینتر به فعالیتهاي خدماتی و جنبه هاي صوري محدود میشد و مشارکت سیاسی و اجتماعی به طیف محدودي اززنان در میان بستگان و اقارب دربار که در سطوح عالیه فعالیت میکردند محدود بود نه توده زنان.

امام با طرح مسئلۀ مظلوم بودن زنان در دو دوره- یعنی عصر جاهلیت و عصر پهلوي- به مقایسه ضمنی این دو دوره پرداخته و چنین یادآور میشوند: «معالوصف زن در دو مرحله مظلوم بوده است: یکی درجاهلیت که اسلام زن را از آن مظلومیتی که در جاهلیت داشت، بیرون کشید. مرحله جاهلیت مرحله اي بود که زنان را مثل حیوان بلکه پائینتر از او میدانستند، زن در جاهلیت مظلوم بود. اسلام زن را از آن لجنزار جاهلیت بیرون کشید. در این موقع دیگر در ایران ما زن مظلوم شد و آن دوره شاه سابق و شاه لاحق بود. به اسم اینکه زن را میخواهند آزاد کنند به زن ظلمها کردند. زن را از آن مقام شرافت و عزتی که داشت پائین کشیدند، زن را از آن معنویتی که داشت، شیی کردند به اسم آزادي، آزاد زنان و آزاد مردان، آزادي را از زن و مرد سلب کردند... از مقام انسانیت زن را به مرتبه یک حیوان فرو کشیدند. به اسم اینکه براي زن مقام درست کنند زن را از مقام خود پائین آوردند. زن را مثل یک عروسک درست کردند.

ایشان در بخشی دیگر از بیانات خود اضافه میکنند: «زن مساوي مرد است. زن مانند مرد میتواند سرنوشت و مسئولیتهاي خود را انتخاب کند. اما رژیم شاه است که با غرق کردن آنها در امور خلاف اخلاق میکوشد مانع آزادي زنان باشد و اسلام معترض به این امر است» (صحیفۀ نور، 1357 :ج 2 :23 .(

اظهارات فوق به خوبی نشان میدهد که از نگاه امام، اسلام نه با آزادي که با مفهوم «زن شیی شده» درجهت اهداف و مطامع دیگران مخالف است و حق انتخاب، فعالیت زنان و حاکم بودن آنها بر سرنوشت خودشان را در فضایی سالم و اخلاقی ضروري میداند.