فهرست مطالب

عنوان صفحه

فصل اول: کلیات پژوهش

1-1- پیش گفتار.......................................................................................................................... 2

1-2- تعریف موضوع............................................................................................................... 3-2

1-3- ضرورت و سابقة پژوهش............................................................................................ 4-3

1-4- هدفهای پژوهش................................................................................................................ 4

1-5- پرسشهای اصلی پژوهش................................................................................................. 4

1-6- فرضیه ها........................................................................................................................ 5-4

1-7- روش انجام پژوهش.......................................................................................................... 5

1-8- چارچوب نظری.................................................................................................................. 5

1-8-1- نظریة حاکمیت و مرجع گزینی............................................................. 9-6

1-8-1-1- نظریة ایکس تیره............................................................................ 10

1-8-1-1-1- برخی از مزایای نحو ایکس تیره....................................... 10

1-8-1-1-2- قواعد نظریة ایکس تیره............................................. 12-10

1-8-2- گروه تصریفی......................................................................................... 19-10

1-9- تعریف اصطلاحات.......................................................................................................... 19

1-9-1- وند.................................................................................................................... 20

1-9-2- وند افزایی....................................................................................................... 20

1-9-3- ستاک فعلی.................................................................................................... 20

1-9-4- زبان فارسی معیار......................................................................................... 20

ده

1-9-4-1- زبان فارسی نوشتاری معیار....................................................... 20

1-9-4-2- زبان فارسی گفتاری معیار......................................................... 21

1-10- ساختار پژوهش...................................................................................................... 22-21

 

فصل دوم: پیشینة پژوهش

2-1- پیش گفتار........................................................................................................................... 24

2-2- تاریخ مباحث ساختواژی در غرب......................................................................... 25-24

2-2-1- ساختواژه در مکتب ساختگرایی................................................................ 26-25

2-2-2-ساختواژه در مکتب زایشی........................................................................... 27-26

2-2-2-1- ساختواژه در نظریة حاکمیت و مرجع گزینی........................... 28-27

2-3- مطالعات زبانشناسان غیر ایرانی در زمینة ساختواژه................................................ 28

2-3-1- چامسکی (1970)......................................................................................... 29-28

2-3-2-هله (1973)..................................................................................................... 30-29

2-3-3-لیبر (1980)..................................................................................................... 31-30

2-3-4-ویلیامز (1981)........................................................................................................ 31

2-3-5-کیپارسکی (1982)................................................................................................. 31

2-3-6-سلکرک (1982).............................................................................................. 34-32

2-3-7-بائر (1983)...................................................................................................... 35-34

2-3-8-متیوس (1991).............................................................................................. 36-35

2-3-9-کریستال (1992).................................................................................................... 36

2-3-10-کاتامبا (1993).............................................................................................. 37-36

2-3-11-کریستال (1997)................................................................................................. 37

یازده

2-4- مطالعات ایرانیان در زمینة ساختواژه............................................................................ 37

2-4-1- پژوهشهای سنتی................................................................................................. 37

2-4-1-1- ابن سینا (قرن چهارم).................................................................... 38-37

2-4-1-2- شمس قیس رازی (قرن هفتم)............................................................ 38

2-4-1-3- میرزاحبیب اصفهانی (اوایل قرن چهاردهم)...................................... 38

2-4-1-4- پنج استاد (1363)................................................................................. 38

2-4-1-5- خانلری (1363)........................................................................................ 39

2-4-1-6- انوری و گیوی (1363)........................................................................... 39

2-4-1-7- خلیلی (1371)......................................................................................... 39

2-4-1-8- نوبهار (1372)................................................................................... 40-39

2-4-1-9- میرزایی (1372)...................................................................................... 40

2-4-1-10- مقربی (1372)....................................................................................... 40

2-4-1-11- شریعت (1375)............................................................................ 41-40

2-4-2- پژوهشهای نوین.................................................................................................... 41

2-4-2-1- پیرشفیعی (1361).................................................................................. 41

2-4-2-2- فری (1370)............................................................................................. 42

2-4-2-3- صادقی (72-1370)................................................................................ 42

2-4-2-4- کشانی (1371)................................................................................ 43-42

2-4-2-5- سامعی (1375)................................................................................ 44-43

2-4-2-6- اسحاقی (1375)....................................................................................... 44

2-4-2-7- طباطبایی (1376)........................................................................... 45-44

2-4-2-8- هاجری (1377)....................................................................................... 45

دوازده

2-4-2-9- مدرس خیابانی (1378)......................................................................... 45

2-4-2-10- کمالی نفر (1378)....................................................................... 46-45

2-4-2-11- قطره (1379)......................................................................................... 46

2-4-2-12- کلباسی (1380)............................................................................ 47-46

2-4-2-13- شریف (1381)...................................................................................... 47

2-4-2-14- طباطبایی (1382)................................................................................ 47

2-5- معایب دستورهای سنتی................................................................................................. 48

2-6- اشتقاق در زبان عربي........................................................................................................ 48

2-7- اشتقاق در زبان فارسی از دیدگاه سنتی............................................................. 50-48

 

فصل سوم: فهرست افعال ساده و مشتقات

3-1- پیش گفتار........................................................................................................................... 52

3-2- واژه......................................................................................................................................... 52...........

3-2-1-واژه از نظر آوایی.......................................................................................... 53

3-2-2-واژه از نظر ساختواژی................................................................................. 53

3-2-3- واژه از نظر معنایی..................................................................................... 53

3-3- انواع واژه از نظر ساخت درونی...................................................................................... 53

3-3-1- واژة بسیط.................................................................................................... 53

3-3-2-واژة غیربسیط............................................................................................... 54

3-3-2-1-واژة مرکب.......................................................................................... 54

3-3-2-2- واژة مشتق........................................................................................ 54

3-3-2-3- واژة مشتق - مرکب / مرکب – مشتق................................... 54

سیزده

3-4- تکواژ ..................................................................................................................................... 55

3-5- گونة تکواژ............................................................................................................................ 55

3-6- تکواژ گونه ........................................................................................................................... 55

3-7- انواع تکواژ در زبان فارسی............................................................................................... 56

3-7-1- انواع تکواژ از لحاظ توزیع......................................................................... 56

3-7-1-1-تکواژ آزاد............................................................................................ 57

3-7-1-2- تکواژ وابسته..................................................................................... 57

3-7-2-انواع تکواژ آزاد و وابسته از لحاظ معنایی............................................. 57

3-7-2-1-تکواژ آزاد واژگانی (قاموسی)......................................................... 57

3-7-2-2-تکواژ آزاد دستوری (نقشی).......................................................... 57

3-7-2-3- تکواژ وابستة واژگانی..................................................................... 58

3-7-2-4-تکواژ وابستة دستوری..................................................................... 58

3-7-3-انواع تکواژهای وابستة دستوری از لحاظ نقش.................................... 58

3-7-3-1- وندهای تصریفی..................................................................... 59-58

3-7-3-2-وندهای اشتقاقی............................................................................... 59

3-7-3-3- واژه بستها................................................................................. 60-59

3-7-3-3-1- واژه بستهای زبان فارسی........................................ 61-60

3-7-4- انواع وندها از لحاظ جایگاه....................................................................... 61

3-7-4-1- پیشوند............................................................................................... 61

3-7-4-2-پسوند................................................................................................... 61

3-7-4-3-میانوند......................................................................................... 62-61

3-7-4-4-پیراوند................................................................................................. 62

چهارده

3-7-5- انواع وند از لحاظ میزان زایایی............................................................... 62

3-7-5-1- وندهای مرده.................................................................................... 62

3-7-5-2- وندهای سترون................................................................................ 62

3-7-5-3-وندهای زایا......................................................................................... 62

3-8- وندافزایی............................................................................................................................... 63

3-8-1- وندافزایی تصریفی.................................................................................................. 63

3-8-2- وندافزایی اشتقاقی.................................................................................................. 64

3-9- انواع فعل در زبان فارسی از لحاظ ساختمان.............................................................. 64

3-9-1- افعال بسیط............................................................................................................ 65

3-9-2- افعال غیربسیط..................................................................................................... 65

3-9-2-1- افعال مرکب................................................................................................ 65

3-9-3-2- افعال پیشوندی........................................................................................ 65

3-10- وند به چه افزوده می شود............................................................................................ 65

3-10-1- ریشه...................................................................................................................... 65

3-10-2- ستاک.................................................................................................................... 66

3-10-3- پایه......................................................................................................................... 66

3-11- تفاوت ریشه و پایه........................................................................................................... 66

3-12- مبنای اشتقاق و تصریف........................................................................................ 67-66

3-13- ریشة فعل.......................................................................................................................... 67

3-14- نکاتی دربارة فهرست افعال ساده................................................................................ 68

- فهرست افعال ساده

 

پانزده

 

 

فصل چهارم: تجزیه و تحلیل داده ها

4-1- پیش گفتار........................................................................................................................ 125

4-2- وندافزایی در زبان فارسی معیار........................................................................ 126-125

4-2-1- وندافزایی آشکار................................................................................................... 128

4-2-1-1- پیشوندافزایی............................................................................................ 128

4-2-1-2- پسوند افزایی............................................................................................ 128

4-2-2-وندافزایی غیر آشکار................................................................................. 129-128

4-3-وندافزایی تصریفی و اشتقاقی در زبان فارسی معیار............................................... 129

بخش اول: وندافزایی تصریفی

4-4- وندافزایی تصریفی در زبان فارسی معیار.................................................................. 131

4-4-1- وندافزایی غیرآشکار تصریفی................................................................ 132-131

4-4-2-وندافزایی آشکار تصریفی.................................................................................... 132

4-4-2-1-پیشوند افزایی تصریفی............................................................................. 132

4-4-2-2-پسوند افزایی تصریفی............................................................................... 133

4-5- وندهای تصریفی زبان فارسی معیار که به ستاکهای سادة فعلی می پیوندند. 133

4-5-1-پیشوندهای تصریفی زبان فارسی معیار که به ستاکهای سادة فعلی
می پیوندند.................................................................................................................................... 133

4-5-1-1- /na-/ پیشوند تصریفی منفی ساز................................................... 134

4-5-1-2- /be-/ پیشوند تصریفی وجه ساز..................................................... 135

4-5-1-3- /mi-/ پیشوند تصریفی وجه ساز.................................................... 136

4-5-1-3-1- استفاده از افعال کمکی برای بیان وجه.............................. 137

شانزده

4-5-1-4- /mi-/ پیشوند تصریفی نمود ساز........................................ 138-137

4-5-2- پسوندهای تصریفی زبان فارسی معیار که به ستاکهای سادة فعلی
می پیوندند.................................................................................................................................... 138

4-5-2-1- /-e/ پسوند تصریفی نمود ساز.......................................................... 139

4-5-2-2-/-ân/ پسوند تصریفی سببی ساز.......................................... 142-140

4-5-2-3-/-id/ پسوند تصریفی گذشته ساز......................................... 143-142

4-5-2-4-پسوندهای تصریفی مطابقت...................................................... 145-143

4-6- پسوندهای تصریفی زبان فارسی که به پایه های غیرفعلی می پیوندند146-145

4-6-1- /-ân , -hâ/ پسوندهای تصریفی جمع ساز............................................. 146

4-6-2-/-tar/ پسوند تصریفی صفت تفضیلی.......................................................... 146

4-6-3-/-om/ پسوند تصریفی اعداد .......................................................................... 146

4-7- ستاکهای حال بدون صورت تصریفی.............................................................. 148-146

4-8- جدول وندهای تصریفی ستاکهای سادة فعلی......................................................... 148

4-9- تلفیق انواع وندافزایی تصریفی و ستاکهای سادة فعلی.............................. 149-148

4-10- ویژگیها و تغییرات حاصل از وندافزایی تصریفی.................................................. 149

4-10-1- ویژگیهای آوایی وندافزایی تصریفی........................................................... 150

4-10-1-1-تکواژ گونگی......................................................................................... 150

4-10-1-2-توزیع تکمیلی...................................................................................... 150

4-10-1-3-همگونی................................................................................................ 151

4-10-1-4-درج همخوان....................................................................................... 151

4-10-1-5- حذف.................................................................................................... 152

هفده

4-10-1-5-1-حذف آخرین همخوان پسوند مطابقت........................... 152...........

4-10-1-5-2-حذف بخشی از ستاک فعلی............................................. 152...........

4-10-1-5-3-حذف همخوان میانجی....................................................... 152...........

4-10-1-5-4-حذف واکة و همخوان ستاك............................................ 153...........

4-10-1-6- تغییر همخوان.................................................................................. 153...........

4-10-1-6-1- تغییر همخوان پسوند تصریفی مطابقت....................... 153

4-10-1-6-2- تغییر همخوان ستاک....................................................... 153

4-10-1-7- تغییر جایگاه تکیة ستاک............................................................... 153

4-10-2-ویژگیهای معنایی وندافزایی تصریفی........................................................ 154

4-10-2-1- معنی قاعده مند و پیش بینی پذیر.............................................. 154

4-10-2-2-نشانداری معنایی....................................................................... 155-154

4-10-3-ویژگیهای ساختواژی وندافزایی تصریفی.................................................... 155

4-10-3-1- زایایی................................................................................................... 155

4-10-3-2-نبودن خلاء اتفاقی.............................................................................. 156

4-10-3-3-قاعده مندی......................................................................................... 157

4-10-3-4-عدم قابلیت جایگزینی...................................................................... 157

4-10-3-5-وند آرایی................................................................................... 158-157

4-10-3-6- وندافزایی چندگانه............................................................................ 158

4-10-3-7- همنشینی و جانشینی وندها............................................. 159-158

4-10-3-8- افزایش تعداد مدخلهای واژگانی................................................... 159

4-10-4- ویژگیهای نحوی وندافزایی تصریفی........................................................ 160

4-10-4-1-وند به عنوان هستة نحوی و تراوش ویژگی آن ............. 162-160

هجده

4-10-4-2-ساخت موضوعی...................................................................... 165-162

4-10-4-3- هستة گروه فعلی.................................................................... 166-165

4-10-4-4-عنصر تصریفی INFL.......................................................... 168-166

4-10-4-4-1-اتصال وندهای زمان و مطابقت.......................................... 168

4-10-4-4-2-اتصال پیشوند منفی ساز.......................................... 170-169

4-10-4-5- وندهای تصریفی وجه ساز، نمود ساز و سببی ساز................. 170

4-10-4-6- جایگاه افعال کمکی.......................................................................... 171

4-11- محدودیتهای وندافزایی تصریفی............................................................................... 171

4-11-1- محدودیتهای آوایی.......................................................................................... 171

4-11-2- محدودیتهای معنایی....................................................................................... 172

4-11-3- محدودیتهای ساختواژی................................................................................. 172

4-11-3-1- ممانعت.................................................................................................. 172

4-11-3-2- نوع ستاک فعلی...................................................................... 173-172

4-11-4- محدودیتهای نحوی.......................................................................................... 173

بخش دوم: وندافزایی اشتقاقی

4-12- وندافزایی اشتقاقی در زبان فارسی معیار............................................................... 175

4-13- وندافزایی غیر آشکار اشتقاقی.................................................................................. 175

4-13-1- تبدیل ستاک فعلی به اسم............................................................................ 176...........

4-13-1-1- تبدیل ستاک حال به اسم................................................................. 176

4-13-1-2-تبدیل ستاک گذشته به اسم............................................................. 176

4-13-2- تبدیل اسم به ریشة فعلی.............................................................................. 176

4-13-3-تبدیل فعل تصریف شده به پایة غیرفعلی.................................................. 177...........

نوزده

4-13-3-1- تبدل فعل مضارع به اسم.................................................................. 177

4-13-3-2- تبدیل فعل ماضی به اسم.................................................................. 178

4-13-3-3- تبدیل فعل امر به مقولة غیر فعلی.................................................. 178...........

4-13-3-4-تبدیل فعل نهی به مقولة غیر فعلی................................................. 178

4-13-4-تبدیل صفت به اسم.............................................................................. 179-178

4-14- اهمیت وندافزایی غیر آشکار اشتقاقی........................................................ 180-179

4-15- پیشوندهای اشتقاقی زبان فارسی معیار که به ستاکهای سادة فعلی می پیوندند........... 180

4-15-1- پیشوند اشتقاقی نفی /na-, nâ-/................................................ 181-180

4-15-2- پیشوندهای فعلی.................................................................................. 183-181

- تفاوت فعلهای مرکب و پیشوندی............................................................. 183

تفاوت قیدها و پیشوندهای فعلی.............................................................. 183

4-15-2-1- باز - /bâz-/......................................................................................... 184

4-15-2-2- سر - /sar-/.......................................................................................... 184

4-15-2-3- پیش - /piš-/...................................................................................... 184...........

4-15-2-4- بر - /bar-/........................................................................................... 185

4-15-2-5- در - /dar-/.......................................................................................... 185

4-15-2-6- وا- /vâ-/................................................................................................ 185

4-15-2-7- پس - /pas-/....................................................................................... 185

4-15-2-8- فرا- /farâ-/.......................................................................................... 186

4-15-2-9- فرو- /foru-/........................................................................................ 186

4-15-2-10- ور - /var-/........................................................................................ 186

بیست

4-16- فهرست مشتقات حاصل از پیوند پیشوندهای فعلی با ستاکهای فعلی188-186

4-17- جدول بسامدی پیشوندهای فعلی........................................................................... 188

4-18- پسوندهای اشتقاقی زبان فارسی معیار که به ستاکهای فعلی می پیوندند.. 189

4-18-1- پسوندهای اشتقاقی ستاک حال................................................................. 189

4-18-1-1- -َنده /-ande/....................................................................... 190-189

4-18-1-1-1- ستاکهیا حال بدون پسوند /-ande/................... 191-190

4-18-1-2- -ِش /-eš/............................................................................................ 191

4-18-1-3- تکواژ صفر //..................................................................................... 191

4-18-1-4- -ه، ـه /-e/............................................................................... 192-191

4-18-1-5- -ان /-ân/....................................................... 192

4-18-1-6- -ا /-â/ .......................................................... 192

4-18-1-7- -َک /-ak/ .......................................................................................... 192

4-18-1-8- مان /-mân/ ..................................................................................... 192

4-18-1-9- -َند /-and/ ....................................................................................... 193

4-18-1-10- ناک /-nâk/ ................................................................................... 193

4-18-1-11- گار/-gâr/ ....................................................................................... 193

4-18-1-12- - و/-u/............................................................................................. 193

4-18-1-13- - انه /-âne/.................................................. 193

4-18-1-14- اک /-âk/....................................................................................... 193

4-18-1-15- - ون /-un/ .................................................................................... 194

4-18-1-16- - ال /-âl/ ........................................................................................ 194

بیست و یک

4-18-1-17- گاه /-gâh/..................................................................................... 194

4-18-1-18-چه /-če/............................................................................................ 194

4-18-1-19—ار /-âr/ .......................................................................................... 194

4-18-2- پسوندهای اشتقاقی ستاک گذشته............................................................... 194

4-18-2-1- -َن /-an/.................................................................................... 195-194

4-18-2-2- -ه، ـه /-e/............................................................................................ 195

4-18-2-2-1- ستاکهای گذشته بدون پسوند اشتقاقی /-e/......... 196-195

4-18-2-3-تکواژ صفر //-...................................................................................... 196

4-18-2-4- -ار /-âr/ ............................................................................................... 196

4-18-2-5-گار /-gâr/............................................................................................. 196

4-18-2-6-مان /-mân/........................................................................................... 197

4-19- ستاکهای حال بدون مشتق....................................................................................... 197

4-20- نکته ای دربارة پسوندهای /-i, -gar, -gâh, -kâr/....................... 198-197

4-21- جدول بسامدی پسوندهای ستاک حال...................................................... 199-198

4-22-جدول بسامدی پسوندهای ستاک گذشته.................................................. 200-199

4-23- تعداد وندهای اشتقاقی زبان فارسی که معیار که به ستاکهای سادة فعلی
می پیوندند.................................................................................................................................... 200

4-24- تعداد مشتقات وندهای اشتقاقی زبان فارسی معیار که به ستاکهای سادة فعلی می پیوندند 201

4-25- تلفیق انواع وندافزایی اشتقاقی و ستاکهای سادة فعلی..................................... 202

4-26- ویژگیها و تغییرات حاصل از وندافزایی اشتقاقی................................................. 202

بیست و دو

4-26-1- ویژگیهای آوایی وندافزایی اشتقاقی............................................................. 203...........

 

4-26-1-1-درج واکه............................................................................................ 204

4-26-1-2-حذف واکه............................................................................................... 204

4-26-1-3-تغییر جایگاه تکیه.................................................................................. 205

4-26-1-4-هم آوایی....................................................................................... 206-205

4-26-2-ویژگیهای معنایی وندافزایی اشتقاقی............................................................ 206

4-26-2-1-تغییر معنا................................................................................................. 206

4-26-2-2-هستة معنایی............................................................................... 207-206

4-26-2-3-بی قاعدگی و پیش بینی ناپذیر بودن معنا..................................... 207

4-26-2-4-چندمعنایی.............................................................................................. 207

4-26-2-5- نشانداری معنایی....................................................................... 208-207

4-26-3- ویژگیهای ساختواژی وندافزایی اشتقاقی....................................................... 208

4-26-3-1- زایایی....................................................................................................... 208

4-26-3-1-1- زایایی فرایند................................................................... 209-208

4-26-3-1-2- زایایی وند................................................................................... 209

4-26-3-1-3- زایايی بر حسب نوع پایه............................................. 210-209

4-26-3-2- واژگانی شدگی........................................................................................ 210

4-26-3-3-شفافیت و تیرگی.......................................................................... 211-210

4-26-3-4-ممانعت............................................................................................ 212-211

4-26-3-5-خلاء اتفاقی............................................................................................... 212

4-26-3-6-بی قاعدگی................................................................................................ 213

بیست و سه

4-26-3-7-انحصار.............................................................................................. 214-213

4-26-3-8-قابلیت جایگزینی .................................................................................... 214

4-26-3-9-وندافزایی چندگانه........................................................................ 216-215

4-26-3-10-جانشینی وندها...................................................................................... 216

4-26-3-11-وندآرایی....................................................................................... 217-216

4-26-4- ویژگیهای نحوی وندافزایی اشتقاقی.............................................................. 218

4-26-4-1-تعبیر مقولة پایه....................................................................................... 218

4-26-4-2-وند به عنوان هستة نحوی و تراوش ویژگی آن................... 221-218

4-26-4-3- جایگاه وند اشتقاقی............................................................................... 222

4-26-4-4- چارچوب زیر مقوله ای وند...................................................... 223-222

4-26-4-5- ساخت موضوعی..................................................................................... 223

4-27- محدودیتهای وندافزایی اشتقاقی.............................................................................. 224

4-27-1- محدودیتهای دستوری................................................................................... 224

4-27-1-1-محدودیتهای آوایی................................................................. 225-224

4-27-1-2- محدودیتهای معنایی........................................................................ 225

4-27-1-2-1-ابهام معنایی.......................................................................... 225

4-27-1-2-2-نشانداری معنایی................................................................. 225

4-27-1-3- محدودیتهای ساختواژی....................................................................... 225

4-27-1-3-1-ممانعت......................................................................................... 226

4-27-1-3-2-عدم تناسب گونه ای وند و ستاک فعلی............................. 226

4-27-1-3-3-تعداد وندهای اشتقاقی.................................................. 227-226

4-27-1-3-4-زایا نبودن وند............................................................................. 227

بیست و چهار

4-27-1-4--محدودیتهای نحوی............................................................................... 227

4-27-1-4-1-واژه بست..................................................................................... 227

4-27-1-4-2-پسوند تصریفی مطابقت............................................................ 228

4-27-2- محدودیتهای غیر دستوری............................................................................ 228

4-27-2-1- محدودیتهای زیباشناختی................................................................... 228

 

فصل پنجم: یافته ها و پیامدها

5-1- پیش گفتار........................................................................................................................ 230

5-2- یافته های پژوهش.......................................................................................................... 230

5-2-1- زبان فارسی معیار از چه وندها و ستاکهای سادة فعلی در وند افزایی استفاده می کند؟ 232-230

5-2-2-ویژگیهای انواع مختلف وندافزایی چیست؟................................................... 232

5-2-3- تغییرات حاصل از انواع وندافزایی چیست؟............................................... 232

5-2-4-وندافزایی تابع چه محدودیتهایی است؟......................................................... 232

5-2-5-چه تفاوتهایی در نتیجة وندافزایی در گونه های مختلف زبان فارسی معیار دیده می شود؟234-233

5-3- پیامدهای نظری و کاربردی پژوهش.......................................................................... 234

5-3-1-وندهای تصریفی...................................................................................................... 235

5-3-2- وندهای اشتقاقی........................................................................................ 236-235

5-3-3- ستاکها........................................................................................................... 237-236

5-3-4- فرایندها...................................................................................................... 238-237

5-4- پیشنهادهايی برای پژوهشهای بیشتر........................................................................ 238

بیست و پنج

- واژه نامه

واژه نامة فارسی – انگلیسی................................................................................... 248-240

واژه نامهٴ انگلیسی – فارسی............................................................................... 257-249

- کتابنامه

- کتابنامة فارسی........................................................................................................ 263-259

- کتابنامة انگلیسی.................................................................................................... 265-264

چکیدة انگلیسی.............................................................................................................. 267-265

- پیوست

پیوست 1: افعال سادة پربسامد

پیوست 2: ریشه های فعلی با دو ستاک گذشته

پیوست 3: صورتهای سببی

 

1ـ1ـپيش گفتار

در ميان ابزارهاي ارتباطي بشر، زبان به عنوان مؤثرترين و آسانترين ابزار و در عين حال پيچيده‌ترين پديدهٴ ارتباطي در قالب قواعد و اصولي خاص به منظور بيان انديشه‌ها به تلفظ در مي‌آيد. واژه‌هاي[1] مختلف با استفاده از قواعد زباني به يكديگر مي پيوندند و مفاهيم و انديشه‌ها را منتقل مي‌كنند.

حال اگر برخي از واژه‌هاي لازم براي بيان مفاهيم در زباني موجود نباشند، نمي توان فقط به وام‌گيري[2] آنها از زبانهاي بيگانه متوسل شد؛ اين شيوه زماني مناسب است كه چاره اي جز آن نباشد. در بسياري از موارد با استفاده از عناصر موجود در زبان، حتي گاهي با احياء عناصر متروك و مرده مي‌توان نياز زباني را براي انتقال مفاهيم برآورده ساخت و اين مهم جز با كسب آگاهي از عناصر موجود در زبان امكان‌پذير نمي‌باشد. علمي كه بيش از همه در اين زمينه به كار مي‌آيد، ساختواژه[3] است. در چارچوب اين علم، طي فرايند وندافزايي[4]، عناصر زباني از جمله ستاکهاي فعلي با عناصر ديگري كه آنها را وند[5] مي‌ناميم، تركيب مي‌شوند و واژه‌اي را مي‌سازند و يا مي‌پردازند.

 

 

1ـ2ـ تعريف موضوع

زبانابزار بيان و انتقال مفاهيم و انديشه هاي افراد بشر است. هر چقدر اين ابزار، غني تر و منظم‌تر باشد، مفاهيم و انديشه ها صحيحتر و آسانتر منتقل مي‌شوند. زبان، اين پديدهٴ اجتماعي ِ بديهي و در عين حال پيچيده، همراه با ديگر تحولات جامعه دچار تغيير مي‌شود. در دنياي امروز با گسترش تكنولوژي و پيشرفت و تحول علوم مختلف، براي بيان و توصيف مفاهيم نياز به ساختن و پرداختن واژه ها بيش از پيش احساس مي‌شود. در چنين موقعيتي بهتر مي‌نمايد كه هر زباني به جاي وام گيري و جايگزيني واژه هاي بيگانه و تأثير پذيري از زبانهاي ديگر و در نتيجة آن فراموشي واژه هاي بومي، استعدادهاي دروني خود را بروز دهد و با به كارگيري علم ساختواژه ،از طبيعي ترين فرايندهاي ساخت و پرداخت واژه ها در زبان خود، يعني اشتقاق[6] (وندافزایی اشتقاقی)و تصريف[7](وندافزایی تصریفی) سود بجويد. مادهٴ اصلي اشتقاق و تصريف در اكثر زبانها ستاكهاي[8] فعلي اند كه با افزودن وندهاي مختلف به آنها
مي توان مقولات و مفاهيم جديدي ساخت. هر چقدر از تعداد ستاكهاي فعلي و وندهاي كمتري استفاده شود، از دو فرايند اشتقاق و تصريف سود كمتري مي‌توان برد. خوشبختانه در زبان فارسي از لحاظ تعداد افعال و وندها مشكلي نداريم اما از فرايند اشتقاق به خوبي استفاده نكرده ايم و فرايند تصريف نيز به خوبي معرفي نشده است. با اين حال براي حفظ و غناي زبان فارسي مي‌توان ساختار آن را در قالب قواعد و اصولي منظم تدوين نمود تا از آفتهاي مختلف دور نگه داشته شود.

اين پژوهش سعي دارد در چارچوب "نظرية حاكميت و مرجع گزيني"[9] و به طور اخص طبق نظرية "نحوايكس تيره"[10] ،وندهاي اشتقاقي[11] و تصريفي[12] و چگونگي افزودن آنها به ستاكهاي سادة فعلي در زبان فارسي نوشتاري و گفتاري معيار را بررسي نمايد.

 

1ـ3ـ ضرورت وسابقهٴ پژوهش

هر زباني براي بيان و توصيف مفاهيم، نيازمند واژه سازي[13] و واژه پردازي[14] است. اين مهم جز با شناخت صحيح و عميق فرايندهاي اشتقاق و تصريف كه از طریق وندافزايي صورت می گیرند، ميسر نمي‌گردد. اگرچه تا كنون به اين فرايند بسيار پرداخته اند، هنوز به طور اخص به تحليل انواع وند افزايي در خصوص ستاكهاي سادهٴ فعلي در گونه‌هاي گفتاري و نوشتاري زبان فارسي معيار، ويژگيها، محدوديتها و تغييرات حاصل از اين فرايند پرداخته نشده است. بررسي ستاكهاي فعلي و وندهاي مختلفي كه در وندافزايی به كار مي‌روند، ما را در رسيدن به الگوهاي مناسب واژه‌سازي، واژه پردازي و واژه گزيني ياري مي‌كند و بر استقلال و غناي زبان فارسي مي‌افزايد.

از جمله كساني كه به فرايند وندافزايي تحت عناوين اشتقاق، واژه سازي و تصريف پرداخته‌اند مي‌توان به افراد زير اشاره كرد: ليبر[15](1980)، ويليامز[16] (1981)، سلكرك[17]، بائر[18](1983)،اسپنسر[19](1991)، صادقي (72-1370)، كلباسي (1370)، كشاني (1371)، سامعي (1375)، اسحاقي(1375) و طباطبايي(1376).

 

1ـ4ـ هدفهاي پژوهش

در اين پژوهش با بررسي وندها و ستاكهاي سادهٴ فعلي كه در واژه سازي و واژه پردازي در دو گونه‌ٴ نوشتاري و گفتاري زبان فارسي معيار به كار مي‌روند، اهداف زير دنبال مي‌شود:

1- معرفي وندها و ستاكهاي سادهٴ فعلي كه طی وندافزایی در زبان فارسي معيار از آنها استفاده مي‌شود.

2- بررسي ويژگيهاي انواع مختلف وند افزايي

3- تغييرات حاصل از انواع وند افزايي

4- تعيين محدوديتهاي انواع وند افزايي

5- بررسي تفاوتهاي دو گونهٴ زبان فارسي معيار در نتيجهٴ وندافزايي

 

1ـ5ـ پرسشهاي اصلي پژوهش

اين تحقيق با هدف رسيدن به پاسخهايي براي پرسشهاي زير دنبال مي‌شود:

1- زبان فارسي معيار از چه وندها و ستاكهاي سادهٴ فعلي در وندافزایی استفاده مي‌كند؟

2- ويژگيهاي انواع مختلف وندافزايي چيست؟

3- تغييرات حاصل از انواع وندافزايي چيست؟

4- وندافزايي تابع چه محدوديتهايي است؟

5- چه تفاوتهايي در نتيجهٴ وندافزايي درگونه هاي زبان فارسي معيار ديده مي‌شود؟

 

1ـ6ـ فرضيه ها

فرضيه‌هاي زير پاسخي است به پرسشهاي پژوهش :

1- در زبان فارسي معيار از پیشوندها[20] و پسوندهای[21] تصریفی و اشتقاقی خاص و ستاكهاي سادهٴ فعلي حال و گذشته در وندافزایی استفاده مي‌شود.

2- انواع مختلف وندافزايي داراي ويژگيهاي منحصر به فرد[22] آوايي[23]، معنايي[24]،ساختواژی[25] و نحوي[26] هستند.

3- در نتيجهٴ وندافزايي تغييرات آوايي، معنايي، ساختواژی و نحوي مختلفي ديده مي‌شود.

4- وندافزايي تابع برخي محدوديتهاي دستوري و غير دستوري است.

5- در نتیجهٴ وندافزایی تفاوتی در گونه های زبان فارسی معیار دیده نمی شود.

 

1ـ7ـ روش انجام پژوهش

در اين تحقيق كه از نوع نظري و كاربردي خواهد بود، براي جمع‌آوري داده‌ها به منظور بررسي زبان فارسي گفتاري معیار از برنامه‌هاي مختلف صداوسيما و گفتگوي اشخاص استفاده مي‌شود. براي بررسي زبان فارسي نوشتاري معیار نيز از صفحات اجتماعي، ورزشي، اقتصادي، سياسي، حوادث و اخبار داخلي روزنامه‌هاي همشهري، كيهان، ايران، آفتاب، جام جم و اطلاعات و همچنين برخي متون درسي و فرهنگهاي فارسي استفاده مي‌گردد. علاوه بر ضبط و ثبت داده‌ها، گاه به شم زباني نيز توجه خواهد شد. روش تحليل محتوايي نيز براي تجزيه و تحليل اطلاعات حاصل به كار گرفته مي‌شود.

 

1ـ8ـ چارچوب نظري

اين پژوهش در چارچوب نظريهٴ حاكميت و مرجع گزيني صورت مي‌گيرد كه امروزه مطرح‌ترين نظريهٴ صورتگرا به شمار مي‌رود. بسياري از روابط ساختاري نظريهٴ فوق بر اساس نظريهٴ ايكس تيره استوار است كه اساس ارتباط نحو و واژگان محسوب مي‌شود. به همين دليل پس از معرفي نظريهٴ حاكميت و مرجع گزيني، بيش از زير نظريه هاي ديگر، به توضيح نظريهٴ ايكس تيره پرداخته خواهد شد.

 

1ـ8ـ1ـ نظريهٴ حاكميت و مرجع گزيني

زبانشناسي ساختگرا[27] مكتب غالب نيمهٴ اول قرن بيستم به شمار مي‌رفت تا اينكه نوام چامسكي[28] در سال 1957 اولين كتاب خود را با عنوان "ساختهاي نحوي"[29]منتشر ساخت و انقلاب عظيمي در زبانشناسي به وجود آورد.

چامسكي با ارائهٴ نظريهٴ زايشی[30]، فطري بودن زبان را مورد توجه قرار داد. به اعتقاد او مكانيسم زبان آموزي در انسان به حدی پيچيده است و سرعت زبان آموزي با توجه به داده هاي محدود و گاه ناقص و حتي خلاف قواعد زباني به حدي است كه نمي‌توان آن را نتيجهٴ عادت و تعميم دانست. كودك در نتيجهٴ خلاقيت و ابتكار، ساختارهايي را توليد مي‌كند و جملاتي را بر زبان مي‌آورد كه هيچگاه از كسي نشنيده است. لذا او به هنگام تولد به دانش زباني[31] ذاتي كه حاوي اطلاعات كلي است، مجهز مي‌باشد كه پس از قرار گرفتن در معرض زبان ، به سرعت آن را فرا مي‌گيرد. دانش زباني ذاتي همان دستور جهاني[32] يا همگاني است و منظور از دانش زباني ِ يك زبان خاص، توانش زباني[33] گویشور مي‌باشد.

دستور جهاني شامل دو بخش اصول[34]و پارامترها[35] می شود كه اولي به مجموعه اي از همگانيهاي قطعي اطلاق مي‌شود كه بين همهٴ زبانها مشترك است؛ مثل وجود گروه اسمي. پارامترها به مشخصات و خصيصه‌هاي ويژهٴ زباني گفته مي‌شود كه ممكن است از زباني به زبان ديگر تفاوت داشته باشد؛ مثل پارامتر ضمير انداز[36] كه زبانهايی مثل ايتاليائي آن را انتخاب مي‌كنند ولي اين پارامتر در زبانهايي مثل انگليسي و فرانسه ديده نمي‌شود (چامسكي، 1981، 240).

نظريهٴ حاكميت و مرجع گزيني يا نظريهٴ اصول و پارامترها،نظريه اي است در رابطه با دستور جهاني(همان ،4).اين نظريه صورت تحول يافته‌ٴ دستور زايشي است و در چارچوب كلي" نظريهٴ اصلاح شدهٴ گسترش يافتهٴ‌ معيار"[37] شكل گرفته است. نظريهٴ حاكميت و مرجع گزیني به زبان خاصي محدود نمي‌شود و علاوه براين به حد كارايي تبييني[38] نيز رسيده است؛ " يعني مي‌تواند دستور همگاني (اصول دستور جهاني و پارامترها)، تجربهٴ لازم براي انتخاب اصول دستور جهاني و دستور كانوني[39](انتخاب و تثبيت پارامترها) را توصيف نمايد " (هگمن[40]، 1994، 17). اگرچه برخي از قسمتهاي اين نظريه قبلاً مطرح شده بود، چامسكي در سال 1981 آن را در كتاب " خطابه هايي در حاكميت و مرجع گزيني"[41] به صورت انسجام يافته منتشر كرد.

در نظريهٴ حاكميت و مرجع گزيني، دستور جهاني شامل زير مجموعه هايي[42] است كه با يكديگر در تعامل هستند. اين زير مجموعه ها را مي‌توان از دو ديدگاه ملاحظه كرد: از ديدگاهي زير بخشهاي " نظام قواعد دستوري[43]" هستند و از ديدگاه ديگر زير مجموعه هاي اصول. زير بخشهاي نظام قواعد عبارتند از:

1- واژگان[44]

2- نحو[45]

الف ) بخش مقوله‌اي[46]

ب ) بخش گشتاري[47]

3- بخش صورت آوايي[48]

4- بخش صورت منطقي[49]

(چامسكي ٬همان، 5)

واژگان، ساختار انتزاعي ِ واژ – واجي ِ[50] هر مقولهٴ‌ واژگاني و مشخصات نحوي از جمله مشخصه‌هاي مقوله‌اي و بافتي آن را مشخص مي‌سازد. قواعد بخش مقوله‌اي ،گونه‌اي از نظريهٴ ايكس تيره هستند. مجموع بخشهاي 1 و 2 (الف) بخش پايه[51] را به وجود مي‌آورند.

[1] - Word

[2] - Borrowing

[3] - Morphology

[4] - Affixation

[5] - Affix

[6] - Derivation

[7] - Inflection

[8] - Stem

[9] - Government and Binding theory

[10] - X- bar theory

[11] - Derivational affixes

[12] - Inflectional affixes

[13] - Word formation

[14] - Word processing

[15] - Lieber

[16] - Williams

[17] - Selkirk

[18] - Bauer

[19] -Spencer

[20] - Prefix

[21]- Suffix

[22] - Idiosyncratic

[23] - Phonological

[24] -Semantic

[25] - Morphological

[26] - Syntactic

[27] - Structuralist linguistics

[28] - Noam Chomsky

[29] - Syntactic Structures

[30] - Generative

[31] - Linguistic knowledge

[32] - Universal Grammar = UG

[33] - Linguistic competence

[34] - Principles

[35] - Parameters

[36] - Pro – drop parameter

[37] - Revised Extended Standard Theory = REST

[38] - Explanatory adequacy

[39] - Core grammar

[40] - Haegeman

[41] - Lectures on Government and Binding

[42] - Sub - systems

[43] - The Rule system of grammer

[44] - Lexicon

[45] - Syntax

[46] - Categorial component

[47] - Transformational component

[48] - Phonetic form component

[49] - Logical form component

[50] - Morphophonemics

[51] - Base

پیوست 4: ستاکهای گونة گفتاری

پیوست 5: اسامی خاص مشتق

بیست و شش