فصل اول

 

کلیّات پژوهش

 

بخش اوّل : مقدمه پژوهش

بخش دوم: طرح مسئله

بخش سوم:ضرورت و اهمیّت موضوع

بخش چهارم:پیشینه‌ی پژوهش

بخش پنجم:اهداف

بخش ششم: سؤالات

بخش هفتم: فرضیه

بخش هشتم: روش تحقیق

 

چکیده

شعر نظامی آیینه تمام نمای اوضاع و احوال مردم و اجتماع روزگار خود است و هر کس درآن بنگرد تصویر فرهنگ و آداب و رسوم عصر نظامی را در آن می‌بیند.همین اشتراک اجتماعی و حالات معنوی خواننده و شنونده را عاشق آثار نظامی کرده است .

نظامی بزرگ سخنور بزم سرای زبان فارسی در رزم سرایی نیز مهارتی خاصّ و بی نظیر دارد و آلات رزم و بزم را همزمان به بهترین نحو یاد نموده است و صدای آلات رزم راچنان در اسکندر نامه به تصویر کشانده است که هرخواننده ای با خواندن آن بر سر ذوق می‌آید .از آنجا که نظامی یک هنرمند و آفرینشگر مضامین بزم است در اشعار حماسی نیز از هنر بزم به بهترین وجه استفاده برده است.

هدف اصلی این پژوهش شناسایی و بیان آلات رزم و بزم اعم از انواع سلاح و جنگ افزار، سازهای موسیقی رزمی و بزمی ، آشنایی بیشتر با ویژگی‌های این ابزار و آلات ( جنس ، ساختمان ،شکل و ...) رده_ بندی و دسته بندی این ابزار بر اساس منابع معتبر و ذکر و شرح ابیاتی که نظامی در اسکندر نامه از این آلات رزمی و بزمی بهره برده است و بیان ابیات و عباراتی از شاعران برجسته‌ی ادب فارسی که در نوشته‌های خود از این آلات و ابزار استفاده نموده‌اند از اهداف دیگر نگارنده پایان نامه است .

روش تحقیق به صورت نظری بوده و بر پایه کتابخانه‌ای و فیش برداری صورت گرفته است و تصاویر این پایان نامه از سایت‌های اینترنتی گرفته شده است.

نتیجه ای که از این پژوهش می‌توان به دست آورد این است که هر چند حکیم گنجه سلاح و سازهای رزمی را در اسکندر نامه که یک مثنوی حماسی و فلسفی است به تصویر کشانده امّا این هنرمند قرن ششم در این اثر حماسی از آلات و اسباب و سازهای موسیقی بزمی به طور مکرّر بهره برده است وبرتری هنربزم وی بر رزم اومشهود و نمایان است .

واژگان کلیدی: نظامی،سازهای موسیقی رزمی ، سازهای موسیقی بزمی، اسلحه و جنگ ، اسباب و مقدّمات بزم

1ـ1.مقدمه

بی شک اسکندر نامه یکی از آثار حماسی و فلسفی ادب فارسی است که نظامی در قسمت اوّل مثنوی یعنی در شرفنامه از فتوحات و جنگ‌های اسکندر در خشکی‌ها و در اقبالنامه سیر و سفر اوکه در دریا بوده است سخن به میان آورده است .

نظامی در اسکندر نامه از جنگ‌ها و مبارزات پهلوانان سخن گفته و شاید هدف نظامی این بود که نشان دهد وی در سرودن حماسه نیز دستی توانا دارد.اگر اشعار رزمی نظامی رابه دقّت مطالعه کنیم رنگ بزمی را در میان آن اشعار مشاهده خواهیم کرد.

در ابیات زیر که از شرفنامه انتخاب شده است ، بیانگر این است که این شاعر توانا توانسته بزم و رزم را در هم بیامیزد و رنگ بزمی و هنررقص و موسیقی خود رادرعرصه گاه نبرد نیز نشان دهد .

زمــوزونی ضــرب‌ هـای سـنان بــه رقص آمـده اسب زیر عنان

(شر،1353/66)

تبیره چنان شــد در آن خــرّمی که آید به رقص آسمان بر زمی

(همان،6032/215)

و یا در جنگ بزرگ اسکندر با قوم روس که بیشترین بخش شرفنامه را در بر می‌گیرد نظامی بت نقابدار چینی را به میدان جنگ می‌فرستند و صحنه‌هایی می‌آراید که اسکندر و سرداران هر دوطرف انگشت به دهان می‌مانند و اینک در حالی که اجساد کشته‌ها از هر دو طرف در میدان نبرد افتاده‌اند و غنایم با شتر بارها به سوی خیمه‌های اسکندر روانه می‌شوند ، شاه جهانجو به بزم می‌نشیند و در شبی روشن‌تر از روز به یاد لب دوست،لب جام را حلقه در گوش می‌سازد و با دلی شاد از پیروزی، خیمه را از نامحرمان خالی می‌سازد و به پری پیکرنازک اندام دستور می‌دهد که چنگ را بنوازد و نغمه بسراید .

به عقیده‌ی نگارنده با توجه به قسمت ذکر شده‌ی بالا و دیگر آثار نظامی این حقیقت بر ما روشن است که نظامی آشنایی کامل با انواع سازهای بزمی ، رزمی و آلات جنگی داشته است و آثار حماسی پیش از خود را مطالعه نموده و از آن‌ها بهره‌ی کافی را برده است .

نظامی در سرایش داستان‌های بزمی مهارتی تام داشته و از آلات بزمی وموسیقی به نحو احسن استفاده

نموده است که ابیاتی جهت نمونه در این مورد ذکر می‌شود .

زرود خـــوش و بــاده‌ی خــوشگـوار درآمـد بـه بخشـش چــو ابـر بـهار

(شر،6275/223)

وگـر زاهـــدی باشد از خــاره سنــگ درآرم به رقصش بـه یک بانگ چنگ

(همان،6402/227)

بزرگ سخنور بزم سرای زبان فارسی در رزم سرایی و استفاده از آلات رزمی دستی توانا دارد و حتّی بانگ و غوغای این آلات را به تصویر کشانده است .

ترنـگ کمان رفته در مغــــز کــوه فشافش کنـــان تیر بـر هر گــروه

(همان،6186/220)

سنــان در سپـــر کـوکب افـروخته سپـر در سپـــر کــوکبه دوخـــته

(همان،6192/220)

زفــریاد خـــرمـــهره و گــــاو دم علی الله بــر آمــد ز روییــنه خم

(همان،5960/213)

به نظر نگارنده و با استفاده از ابیات زیر می‌توان ادّعا کرد که نظامی در به کارگیری سازهای همراه (سازهایی که به اهم نواخته می‌شوند) نیز مهارتی داشته است .

تبـــیره هــم آواز شـــد بــا درای چــو صــور قیــامت دمیدند نـای

(همان،5958/213)

بغـرّیــد کـــــوس از در شهریــار جهــان شـدز بانگ جرس بی قرار

(همان،1150/60)

امّا بی تردید شاهنامه‌ی فردوسی در اسکندر نامه‌ی نظامی اثر گذاشته و ابیاتی در اسکندر نامه به چشم می خوردکه رنگ تأثیر آن را در بعضی از ابیات می‌بینیم .

فردوسی در جنگ رستم و اشکبوس گفته :

بــزد بــر بـر و سینه‌ی اشـکبـوس سپهر آن زمـان دست او داد بوس

(فردوسی، ج چهار،1966: 197)

و نظامی نیز سروده است :

به گردن در افتــــاد بدخــــواه را زمین بــوسـه داد آسمان شــاه را

(شر،6026/215)

و یا یک مصراع از ابیات فردوسی را در اشعار نظامی می‌یابیم .

نظامی سروده است :

بغرّید کــای شـــیر صید آزمـــای هـماوردت آمـــد مشو بـاز جـای

(شر،1377/67)

و فردوسی نیز مصراع دوم را در جنگ رستم و اشکبوس آورده بود

خروشید کـای مــرد رزم آزمــــای همــاوردت آمــد مشو بـاز جـای

(فردوسی،ج چهار،1966: 195)

هر چند نظامی در ابیات زیر بر فردوسی ایراد گرفته است :

بجــایـی کـــه نـاراستــی یـــافتم بــــر او زیــور راســتی بـــافتم

غلط گفته را تـازه کردم طــراز بدین عذر گفتم دگــر به اره بــاز

(شر،9-48/8)

امّا در نهایت از او حمایت کرده و او را دانای طوس و دانای پیر نامیده است .

سخنگوی پیشنه ی دانای طوس که آراست روی سخن چون عروس

همان پارسی گوی دانــای پیر چنین گفت و شد گفت او دلپذیر

(همان،8-117/8)

نظامی به دلیل سبک ادبی خاصّی که داشت مورد توجّه بسیاری قرار گرفته است.ازجمله شاعرانی که ازآثار نظامی تقلید کرده‌اند ،امیرخسرودهلوی ،وحشی ،عرفی،آذربیگدلی،جامی وهلالی جغتایی است که درحدّ خود قابل احترام هستند ،امّا به پای سخن نظامی نمی‌رسند.

دراینجا به خمسه دو تن از شاعرانی که از نظامی تقلید نموده‌اند اشاره می‌نماییم:

الف)جامی از شاعران قرن نهم که هفت اورنگ را دقیقاً دربرابر خمسه نظامی سرود که مثنوی‌های زیر را شامل می‌شود.

سلسله الذهب،سلامان وابسال،تحفه الاحرار،سبحه الابرار،یوسف و زلیخا ولیلی ومجنون.

ب)امیر خسرو نیز به تقلید از پنج گنج نظامی ،آثار زیررا سروده است که خمسه‌ی وی تقریباً موفق‌تر از جامی است وشامل پنج کتاب زیر است:

مطلع انوار ،شیرین و خسرو،مجنون و لیلی ، آیینه‌ی اسکندری و هشت بهشت.

 

 

 

1ـ2. طرح مسئله

حکیم نظامی از چه آلات رزمی و بزمی در توصیف میدان‌های نبرد و صحنه‌های عیش و بزم در اسکندر نامه بهره برده است ؟

1ـ3.ضرورت و اهمّیّت موضوع

چون اسکندر نامه نظامی یک اثر حماسیـتاریخی ـ فلسفی و در نوع خود یک شاهکار ادبی است لذا با مطالعه‌ی دقیق ابیات این اثر گران قدر آلات رزمـی و بزمی را شـناسایی و معرفی کرده تا منبع خوبی برای علاقمندان جهت آشنایی به آلات رزمی و بزمی در این منظومه باشد .

1ـ4. پیشینه‌ی پژوهش

تا جایی که بنده اطّلاع دارم در زمینه‌ی شناسایی و معرفی آلات رزم در شاهنامه فردوسی پایان نامه‌ای تهیّه و تدوین شده است ، امّا در زمینه معرفی و بررسی آلات رزم و بزم در اسکندر نامه نظامی پایان نامه و تحقیقی تهیّه و تدوین نشده است وشاید این اوّلین پایان نامه‌ای باشد که در این خصوص انجام گرفته است

1ـ5. اهداف

هدف اصلی نگارنده از ارائه‌ی این پایان نامه شناسایی و بیان آلات رزم و بزم موجـود در اسکندر نامه، آشنایی با ویژگی‌های این آلات رزم وبزم و بسامد هریک از آن‌ها و همچنین رده بنـدی و دسته بندی این آلات بر اساس منابع معتبر و ذکر ابیاتی که نظامی در آن‌ها این آلات رزمی و بزمی را به کار برده است .

1ـ6 . سوالات

پرسش‌های اصلی رساله‌ی حاضر این است : 1- نظامی از چه آلات رزمی و بزمی در اسکندر نامه بهره برده است ؟ 2- آیا نظامی با موسیقی‌های رزمی و بزمی و سازهای آن آشنایی کافی داشته است ؟ 3- آیا هنر بزم نظامی بر رزم او برتری دارد؟

1ـ7. فرضیه

نگارنده این فرضیه را مطرح می‌سازد که نظامی توانایی و قدرت آن را دارد که آلات و اسباب بزم را

در میادین رزم وارد کرده و هنر بزمی خود را حتّی در عرصه گاه نبرد نشان دهد .

1ـ8. روش تحقیق

پژوهش خود را با خواندن و مطالعه همه اسکندرنامه آغاز نمودم سپس با کتاب شناسی که در این پژوهش یاری گر ما بوده است به ژرف نگری بیشتر برای چگونگی نگارش برآمدیم و به طور کلّی روش تحقیق ما به صورت نظری و بر پایه‌ی کتابخانه‌ای و فیش برداری از منابعی که راجع به موضوع پایان نامه بوده ،صورت گرفته است.

درفصل اول به کلیَات پژوهش(مقدّمه ، طرح مسئله، اهمّیّت موضوع، اهداف ، سؤالات ، فرضیه و روش تحقیق ) پرداخته‌ایم و در فصل دوم به شرح حال،زبان و سبک شعری نظامی و محتوای اسکندر نامه پرداخته و نظر اجمالی نگارنده در مورد اسکندر نامه ضبط شده است.

در فصول سوم تا هفتم چگونگی پیدایش موسیقی ،پیوند موسیقی و ادبیّات ، پیشینه موسیقی ، پیدایش انواع سلاح‌های سرد و سازها ،چگونگی ترتیب و تشکیل سپاه در ادوار مختلف تاریخی کشور و غیره که پیش زمینه‌ای برای ورود به بحث اصلی می‌باشند مطالب و سخنانی را با استفاده از منابع معتبر داخلی و ترجمه‌های آثار خارجی یاد آور شده‌ایم که امیدواریم مورد پسند مخاطبین و خوانندگان عزیز واقع شود .

مطالب و اهداف اساسی نگارنده‌ی پژوهش در فصول هشتم ونهم آمده است بدین گونه که ابتدا بر بنیاد ساز شناسی،سازهای رزمی و بزمی اسکندر نامه را بعد از شناسایی به سه دسته‌ی بادی‌ها،کوبه‌ای و سازهای زهی (سیمی) طبقه بندی کرده و ویژگی هر کدام از سازها را بازگو کرده‌ایم و در فصل نهم نیز جنگ افزارها و سلاح‌ها را بر اساس نظریه‌ی نویسنده‌ی زین ابزار به دو دسته‌ی سلاح‌های یورشی و حفاظتی ـ دفاعی تقسیم کرده و ویژگی هر دسته را شرح نموده‌ایم.

بعد از دسته بندی سازها و جنگ افزارها ابتدا نام ابزار رزمی یا بزمی را ذکر کرده و حتّی الامکان سعی بر آن شده که تصویر ساز و یا هر ابزار دیگر را نیز ثبت کرده و توضیحاتی در مورد آن‌ها اعمّ از (جنس ،شکل ،ساختمان و . . .) داده شود و قصد بر آن بوده که نمونه بیت یا عبارتی از شاعران یا نویسندگان برجسته ادب فارسی را بیاورد که در کلام خود این آلات را به کار گرفته‌اند .

بعد از این مراحل ، ابیاتی را که نظامی در آن‌ها این ابزار آلات رزمی و بزمی را به کار گرفته شناسایی

کرده و در این قسمت پژوهش خود آورده‌ایم و نکات مبهم و معنا و مفهوم هر بیت را با استفاده از نظر مصحّحین و نظامی شناسان ذکر نموده‌ایم .و در پایان هر قسمت شماره تمامی بیت‌هایی که آلت مورد نظر در آن‌ها استفاده شده است ، ثبت و ضبط کرده‌ایم .

مأخذ و شماره‌ی ابیات منتخب اسکندرنامه‌ی این پژوهش بر اسـاس شرفنامه و اقبالنامه ی دکتر برات زنجانی بوده است وعلامت (شر،اق عدد/عدد) «شر» معادل شرفنامه و« اق» معادل اقبالنامه است وعدد سمت راست شماره بیت و عدد سمت چپ شماره صفحه‌ی آن بیت است: مثال(شر12/301)یعنی بیت 12صفحه ی301 شرفنامه می‌باشد.

در فصل پایانی ابیاتی را که در آن‌ها آرایه ادبی وجود داشته و مرتبط با آلات رزمی یا بزمی باشد را آورده‌ایم.در پایان فصول هشتم تا دهم نیز با استفاده از نمودار به داوری در به اره ی انواع سازها و جنگ افزارهای اسکندرنامه پرداخته‌ایم .

شیوه کار بر این اساس بوده که موارد یادداشت شده بالا هر ماه خدمت استاد بزرگوار جناب آقای دکتر ناصری ارائه می‌شد و ایشان نیز نکات ارزشمندی را برما یاد آور می‌شدند و سپس این یادداشت‌ها توسط استاد محترم جناب آقای دکتربامدادی مورد بازبینی قرار می‌گرفت و از نظریّات سازنده استاد بهره‌امند می‌شده ام،بی شکّ بدون راهنمایی‌های این دو عزیز تار و پود این پژوهش و رساله در هم تنیده نمی‌شد.