فهرست

عنوان صفحه

چكيده ..........................................................................................................................................................1

پيشگفتار........................................................................................................................................................2

مقدمه............................................................................................................................................................4

فصل اول: كليات....................................................................................................................................17

1-1 هدف

1-2 پيشينه ي تحقيق

1-3 روش كار

فصل دوم: تشبيه.....................................................................................................................................20

2-1انواع تشبيه:

2-1-1 تشبيه مؤكّد

2-1-2 تشبيه مطلق يا صريح

2-1-3 تشبيه بليغ

2-1-4 تشبيه مجمل

2-1-5 تشبيه مفصّل

2-2 انواع تشبيه به اعتبار طرفين تشبيه

2-2-1 حسي به حسي

2-2-2 حسي به عقلي

2-2-3 عقلي به حسي

2-2-4 عقلي به عقلي

2-2-5 خيالي

2-2-6 وهمي

2-3 انواع تشبيه به اعتبار افراد و تركيب طرفين

2-3-1 مفرد به مفرد

2-3-2 مفرد به مركب

2-4 انواع تشبيه به اعتبار تعدّد طرفين

2-4-1 تشبيه ملفوف

2-4-2 تشبيه مفروق

2-4-3 تشبيه جمع

2-5 اقسام ديگر تشبيه

2-5-1 تشبيه مضمر

فصل سوم: استعاره...............................................................................................................................66

3-1 انواع استعاره استعاره ي مصرّحه

3-2 استعاره ي مکنيّه

3-3 استعاره ي تمثیلیّه

3-4 اقسام استعاره به اعتبار ذکر لوازم طرفین:

3-5 استعاره ی مجرّده

3-6 استعاره ي مرشّحه

3-7 استعاره ی مطلقه

3-8 استعاره ی تخییلیّه

فصل چهارم: كنايه ...............................................................................................................................87

نتيجه گيري ..........................................................................................................................................112

منابع .......................................................................................................................................................113

چكيده ي انگليسي................................................................................................................................115

 

چكيده

فخر الدّين عراقي از شاعران و عارفان ادب فارسي در سده ي هفتم هجري مي باشد. شعرهايش رنگ و بوي عرفان دارد. همان طوري كه مي دانيم آنچه سخن را شاعرانه مي كند تصاوير شعري يا صورت هاي خيال دل انگيز آن است كه از تصرّف شاعرانه در واقعيت خارج نشأت مي گيرد. عراقي از جمله شاعراني است كه صور خيال را براي بيان انديشه هاي عرفاني به كار برده و صور خيال در واقع نمودهاي گوناگون تخيل مي باشد. به كمك تشبيه، استعاره و كنايه مي توان تصويري زيبا آفريد.

در اين رساله كوشش نگارنده بر آن بوده كه غزليّات و قصايد فخرالدّين عراقي را از جنبه خاص بيان هنري مورد بررسي قرار دهد. اين علم ابتدا شامل 4 فصل (تشبيه،استعاره،كنايه و مجاز) بود كه با توجه به بررسي ابيات مجاز در شعر او به كار برده نشده است.

در اين رساله به پيشگفتار، مقدمه، تشبيه و استعاره و كنايه و انواع آنها پرداخته ايم.

بررسي صور خيال در اشعار يك شاعر ، به ما كمك مي كند تا دريچه اي به ذهن او بگشايم و ببينيم اگر استعاره و تشبيه به كار مي برد محسوس هست يا معقول ، تا از اين رهگذر به گستره ي انديشه ي او راه يابيم.

کلیدواژگان:فخرالدّین‌عراقی،غزلیّات، قصیده،صورخیال،تشبیه،استعاره،کنایه،همای وهمایون‌خواجوی کرمانی

 

 

 

 

پيشگفتار

بيان از ديدگاه قدما: قدما در تعريف بيان گفته اند، بيان در لغت بر معني كشف و ايضاح و ظهور است. حسام العلماء، چاپ و سال ؟ ص 138)

در اصطلاح عبارت است از « معرفت ايراد معني واحد به طرق مختلف به سبب زيادتي و نقصان دلالت عقلي بر معناي مقصود.» ( تفتازانی ، 1409 : 273 )

بيان از ديدگاه ادباي معاصر:

ادباي معاصر غالبا شرط ديگري بر آنچه در تعريف گذشتگان آمده است افزوده و گفته اند: بيان دانشي است، كه در آن از نحوه ي ايراد معناي واحد به طرق مختلف سخن مي رود، بشرط آنكه اختلاف طرق (شيوه هاي مختلف گفتار) مبتني بر خيال باشد. يعني لغات و عبارات به لحاظ خيال انگيزي نسبت به هم متفاوت باشند. مثلاً به جاي صورت او زيباست، مي توانيم بگوييم صورت او مثل گل است ولي اگر بجاي عبارت اخير بگوييم صورت او مثل ورد است از علم بيان استفاده نكرده ايم. (شمیسا ، 1371: 50 )

خيال

علماي گذشته ما به هنگام «تشريح» قواي مغزآدمي، به پنج قوه ي متمايز دست يافته اند كه يكي از آنها «خيال» است.«او قوتي است ترتيب كرده در آخر تجويف مقدم از دماغ كه آنچه حس مشترك از حواس ظاهر قبول كرده باشد، او نگاه مي دارد و بماند در او بعد غيبت محسوسات».

(عروضی‌سمر قندی ، 1369 : 13)

هيچ تجربه اي از تجربه هاي انساني كه مي تواند موضوع شعر قرار گيرد، بي تأثير و تصرف نيروي خيال، ارزش هنري و شعري پيدا نخواهد كرد و هر حادثه اي هنگامي موضوع شعر است كه از شهود حسي و خيال شعري انسان شاعر، رنگ پذيرفته باشد، يعني تجربه اي كه به گفته ي كروچه به حد يك شهود غنايي رسيده است.(کروچه ، 1866 : 89 )

يكي ازپر بسامد ترين كاركردهاي تخيّل همان برقراري پيوند نو ميان اجزاء و عناصر محسوس و معقول است.تخيّل براي انجام كار مستلزم ياري «تداعي» است. از نظر فراي، دو نوع اصلي از تداعي وجود دارد كه عبارتند از «قياس» و «اين هماني» يعني دو چيز مشابه يكديگرند يا در حكم يك چيزند. رنه ولك معتقد است كه عبارت قديمي «تداعي معاني» عبارت يكديگر را تداعي مي كنند.مقولات عمده اين تداعي ها «مجاورت زماني و مكاني، (مجاز) و شباهت و عدم شباهت، (تشبيه و استعاره) است. (رنه ولک ، 1373 : 92 )
مقدمه:

نام شاعر و محل ولادت آن:

شیخ فخرالدّین ابراهیم بن بزرجمهربن عبدالغفار همدانی فراهانی معروف و مشهور به « عراقی » ازمشایخ بزرگ و از شاعران بلند مرتبه ایران در قرن هفتم هجریست. حمدالله مستوفی نام و نسب اورا « فخرالدّین ابراهیم بن بوذر جمهر بن عبدالغفار الجوالقی » و نویسنده ی مقدمه ی دیوان او یعنی یکی از مریدان قریب العهد وی « فخر الملّه‍ و الدّین ابراهیم ابن بزر جمهر المشتهر بعراقی »نوشته اند. مولد او را خواه حمد الله مستوفی و خواه نویسنده ی مقدمه ی دیوانش و دیگران هم بتبع« کومجان » و « کمجان » نوشته اند و این قریه امروز بنام « کمیجان » باقی و مرکز دهستان «بزچلو»از توابع اراک است. عراقی خود در آثارش به مولد خود کمجان اشاره کرده و گفته است:

جز عراقی، که نیست امیدش تا ببینـد وصــال کُمــجـان را

یا صبا بوی سر زلف نگاری آورد یا خود این بوی زخاک خوش کُمجان را نفیسی ، 1362 : 163

گویند که مولد آن سوخته ی جمال و آن تشنه ی وصال، آن یگانه با سلامت و آن نشانه تیرملامت، از قریه ی کمجان از نواحی شهر همدان بوده است. حمدالله مستوفی قریه ی کمجان را در « ولایت اعلم همدان» یاد کرده است. نام چنین ولایتی در قرب همدان دیده نشده است و شایدکلمه ی « اعلم » تحریفی از « اعلی» و مراد از ولایت اعلی نواحی علیای همدان واقع در ارتفاعات جنوبی ولایت همدان باشد.(قائمی ، 1381: 19 ). عراقی در سال 610 هجری در روستای کمجان در ناحیه اعلم یاالمر در میان همدان و اراک که در 86 کیلومتری هر دو شهر است ولادت یافت.
( نفیسی، 1344: 163).

خانواده شاعر:

خاندان عراقی اهل علم بوده اند و آبا و اجداد او جداً فوق جد علما و افاضل بوده اند. این موضوع کاملاً صحت دارد که خانواده ی فخرالدّین اهل علم و ادب و فضل و مورد احترام اهالی همدان بوده اند و مسلّماً در بعضی از مدارس این شهر و حتی در حوالی بغداد به تعلیم حکمت و تفسیرعلوم شرعی اشتغال داشته اند و خود فخرالدّین هم تا قبل از آنکه جاذبه ی آن حادثه ی عشقی ویرا به دنبال خود از مدرسه بیرون بکشد در پی همان شیاری می رود که پدرش بزرجمهر و جدش عبدالغفار دنبال کرده بودند.( محتشم 1384 : 16 )

 

شخصیت عراقی:

مردی مهربان و بی ریا بود و سرشتی از ادب و نزاکت و فروتنی داشت. از کودکی در بین هم مکتبان خود از محبوبیتی چشم گیر برخوردار بود. در احوال او آمده است که در جوانی با وجود اینکه در چهره ی یک قلندر وارد خانقاه مولتان شد، بهاالدین زکریا شیفته و مجذوب او شد که تصمیم گرفت او را نزد خود نگه دارد و به تربیت و ارشاد او همت گمارد. صفات و خصوصیات حمیده ی قلندران واقعی را که عبارت از تواضع و مناعت و شرافت نفس و بی اعتنایی به دنیا و مال دنیا و خدمت در راه معشوق ازلی بدون چشم داشت و بی اهمیّت بودن به مقرّرات و قیودی که برای کسب وجهه در اجتماع برخی به اعمال آن نظر می کنند، فخر الدین عراقی در وجود خودآنها را پرورش داده بود و گویا ارز همان ابتدا قلندر به دنیا آمده بود.( محتشم ، 1372 : 17 ).

ادوارد براون می گوید: فخرالدین عراقی را می توان یک قلندر تمام عیار دانست که به هیچ وجه در بند نام و مقام خود نبوده ، و هر صورت یا موجود نیکو و جمیل را آئینه ای از طلعت دوست دانسته و در آن عکسی از جمال مطلق نمایان می دیده است. ( براون ، بی تا ، 1374 : 79 )

وی به هیچ وجه علا قه ای به جمع مال و ثروت نداشته و آنچه را که بعنوان مقرّر ی حکّام و سلاطین وقت به او می دادند ما بین فقرا تقسیم می کرده و حتّی در فکر اینکه اندوخته ای برای پسر بسازد نبوده است با این اعتقاد که روزی رسان خداست . این موضوع را از زبان خود او می شنویم .

هر چند خدا ببخشد از سیم و زرم یا در ره او دهم یا خوش بخورم

یک جو نکنم ذخیره از بهر پسر روزی چوخدا دادمرا،نی پدرم

( آثار فخرالدین عراقی ، 1372 : 34 )

 

 

 

 

 

سبک عراقی:

عراقی عاشق سوخته ایست که با سخنانش از سوز درون و شوق باطن و کمال نفس خویش حکایت می کند. کلامش ساده و استوار و استادانه است. در غزل ها و ترکیب ها و ترجیع های وی شورو شوقی بی مانند که نشانه ی التهاب درونی اوست دیده می شود و این شوق گاه با تأمل درمعارف و حقایق عرفانی همراه و گاه با توصیفات بدیع و کم سابقه یی از حالات سالکان و واصلان آمیخته است. مثنوی و قصائدش بیشتر رنگ تحقیق دارد و طبعاً حالت و لطافت غزلهای او را فاقد است خاصّه که استادی وی در غزل همواره مورد اذعان سخن شناسان، و بعضی از غزلهای وی درشهرت بدرجه یی بود که مبداء ایجاد افسانه هایی درباره ی شاعر شده است.

(صفا ، 1371: 577 )

سبک عراقی در شعر ساختگی و قراردادی نیست و صداقت و هیجانات طبیعی این عاشق بی قرار بیشتر زبان او را به زبان گفتگو نزدیک می کند و از تصنّع به دور. وی الفاظ معمولی و کلمات ساده را بکار گرفته و به آنها معانی رمزی و مفاهیم شاعرانه داده است. شعر او آنقدر روان است که صنایع لفظی و معنوی در آن مستحیل شده و اثری از تکلّف در آن دیده نمی شود، به طوری که در وهله ی اول حتی تشخیص این صنایع دشوار می نماید.

غزلیات وی در ادبیات ایران و بخصوص در ادب صوفیه اهمیّتی شایان دارد. این غزل ها با زبان ساده یک عاشق شیفته وشیدا سروده شده، و از زمان حیات شاعر ورد زبان عشّاق وشیفتگان شعر بوده است.(محتشم ،1372 : 18).

 

 

 

 

مذهب و اعتقادات عراقی:

فخرالدین عراقی ظاهراً شافعی، یعنی اهل حدیث بوده است. اما در غزلیّات، وی تمام ادیان و مذاهب را به یک نظر می بیند و مذهب عشق را بالای تمام مذاهب قرار می دهد.

مرا که بتکده و مصطبه مقام بود چه جای صومعه و زهد و وجد و حالات است؟

مرا که قبله خم ابروی بتان باشد چه جای مسجد و محراب و زهد و طاعات است؟ ص 50، غ 22

(قائمی ،1381 : 104 ).

 

ممدوحان شاعر:

1 – شیخ حمید الدین احمد واعظ. (ص 41)

اوست اوحد حمید احمد خلق کز جلالش نمود برهان را.

2 – شیخ بها الدّین زکرّیا ملتانی ( ص 43)

پرسی اگر در جهان کیست امام الامام؟ نشنوی از اسمان جز زکریّا جواب.

3 – شیخ عزیز الدین محمد الحاجّی ( ص 46)

بیا تا بینی، ای منکر، دلی از همت مردی که در صحرای قرب حق همی طیار در جنبد

ولی حق عزیز الدین محمد حاجی آن عاشق که گرد کعبه ی وحدت همی صد بار در جنبد

 

4 – شیخ صدر الدین (47)

دل تورا دوست تر زجان دارد جان زبهر تو در میان دارد

گرکند جان به تو نثار مرنج چه کند؟ دسترس همان دارد

5 – در نعت رسول اکرم (ص) (50 )

عاشقان چون بر در دل حلقه ی سودا زنند آتش سودای جانان در دل شیدا زنند

تا به چنگ آرند دردش دل به دست غم دهند ور به دست آید وصالش جان به پشت پا زنند.

 

شرح دوران زندگی شاعر:

عراقی وقتی از تربیت دایه و زحمت گهواره فارغ شد و سن او به پنج سال رسید او را در مکتب نشاندند. مدت نه ماه مجموع کلام الله را حفظ کرد. سن او چون به هفده رسید، بر جمله ی علوم ازمعقول و منقول ، مطلع شده بود و مستفیذ گشته، تا چنان شد که در شهر همدان در مدرسه ی «شهرستان» به افادت و دیگران درخدمتش به استفادت مشغول بودند. ناگاه جمعی قلندران، های وهوی زنان، از مجلس در رفتند و سماع آغاز کردند و این غزل به آواز خوش خواندند:

ما رخت زمسجد به خرابات کشیدیم

خط بر ورق زهد و کرامات کشیدیم ...............

شنیدن این غزل هیجان روحی فخرالدّین ابراهیم را بر می انگیزد و. بدنبال آن کشیده می شود و او را از شهر و دیار خویش آواره آفاق و انفس می کند .( قائمی ، 1381 : 21 )

فوت شاعر:

بعد از مدتی شیخ فخر الدین را اندک عارضه ایی پیدا شد. بر روی او اثر ماشرا ظاهر گشت. پنج روز بخفت، روز ششم بیماری که هشتم ذی العقده بود و هفتاد سال از هجرت حضرت رسالت گذشته و سن شریف آن بزرگوار به هشتاد رسیده، پسر و اصحاب را بخواند و آب در دیده بگردانید و ایشان را وداع کرد و این آیت را بخواند که « یَومَ یَفرُّ الَمرءِ مِنْ اَخیهِ و امّهِ و ابیه».روزی که آدمی از برادرش می گریزد و از مادرش و پدرش.( سوره ی عبس، ایه ی 34 و 35). ( خانی جزنی ، 1373 : 9 ).

فی البداهه این رباعی را سرود و کلمات شهادت طیبّه را بر زبان راند و از این بقعه فنا بعام بقا خرامید، مدفن آن بزرگ دین در جبل صالحیه دمشق است و فرزندش کبيرالدّین نیز در نزدیکی اودر جوار شیخ محی الدّین عربی آسوده است.

در سابقه چون قرار عالم دادند مانا که نه بر مراد آدم دادند

زان قاعده و قرار کانروز افتاد نه بیش به کس دهند و نه کم دادند.

( صفا ، 1372 : 58 ).

 

آثار عراقی:

1 – آثار منظوم عراقی:

الف) دیوان اشعار: دیوان عراقی شامل غزل، قصیده ترکیب بند، ترجیع بند، مقطعات و مثنوی دارد.

ب) عشّاق نامه ی عراقی: مخلوطی است از مثنوی و غزل که مجموعاً شامل 1063 بیت است. این منظومه به «ده نامه » نیز معروف است و بنام شمس الدّین محمد صاحب دیوان جوینی وزیر اباقا و سلطان احمد تگودار که در آغاز سلطنت اوغون خان در سال 683 به قتل رسید، سروده و بدو تقدیم شده است و ظاهراً این اقدام شاعر بعد از آشنایی او با شمس الدّین صاحب دیوانست که به روایت صاحبان تراجم بعد از قتل معین الدّوله پروانه در حدود سال 680 همراه شاهزاده «قونغرتای» برادر اباقاخان به روم آمده بود. پس نظم عشّاق نامه بین سالهای 680 – 683 انجام گرفته است.

این منظومه شامل ده فصل و هر فصل مشتمل بر مثنوی و غزل به همان بحر خفیف مخبون مقصور یا محذوف یعنی وزن حدیقه الحقیقه ی سنائی است

 

2 – آثار منثور عراقی:

الف ) رساله ی اصطلاحات صوفیه: این رساله متضمّن مقدار زیادی از اصطلاحات است و طبعاً جوابگوی بسیاری از مشکلات در حل اشارات و کلمات اهل تصّوف و عرفان تواند بود.

ب ) لمعات: اثر معروف دیگر عراقی است که به ظن غالب در قونیه بعد از حضور در مجالس درس صدر الدین قونيوی نگارش یافته ولی شیوه نگارش آن بیشتر متأثر است از سوانح العشاق احمد غزّالی.

ج ) نامه های عراقی: در حدود پنج نامه از عراقی به دست آمده است. نثر نامه ها روان است،
وسجع ملایمی در همه ی آنها به چشم می خورد. (محتشم ، 1372 : 20 ).