چکیده

. یکی از گیاهانی که از گذشته ای دور مورد نظر بوده و هم اکنون با پیگیری بیشتر در مسیر تحقیقات قرار گرفته و هر روز فوائد آن از جنبه های گوناگون آشکار می شود گیاه آرتمیزیا افسنطین است. در این تحقیق اسانس اندام هوایی گیاه دارویی آرتمیزیا افسنطین با روش تقطیر با بخار آب استخراج و شناسایی ترکیبات اسانس با دستگاه گاز کروماتوگرافی / طیف سنجی جرمی GC/ MS انجام گرفت. اثر ضد میکروبی اسانس این گیاه بر روی باکتری های استافیلوکوکوس اورئوس ATCC25923 )) ، پسودوموناس آئروجینوزا (ATCC 27853 )، اشرشیا کلی( ATCC25922) و قارچ کاندیدا آلبیکنز (ATCC10231) در آزمایشگاه به روش Disk diffusion ( انتشار دیسک) و تعیین MIC (حداقل غلظت مهار کنندگی ) به روش Microdilotin (رقت های سریالی ) در برابر سوسپانسیون های میکروبی مورد بررسی قرار گرفت و بر هم کنش اسانس گیاه آرتمیزیا افسنطین با انتی بیوتیک های رایج با روش چکربورد با هدف محاسبه شاخص های مربوط به غلظت های مهاری مشترک (FIC) انجام شد. فعالیت های ضد میکروبی اسانس با آنتی بیوتیک های رایج آمپی سیلین ، آموکسی سیلین، نیستاتین با کمک نرم افزار آماری SPSSمقایسه گردید. نتایج نشان داد اسانس اندام هوایی گیاه آرتمیزیا افسنطین بر روی باکتری گرم مثبت استافیلوکوکوس اورئوس (ATCC25923) داشت. که در سطح 5 0/0 P دارای اختلاف معنی داری می باشد.همچنین فعالیت ضد قارچ اسانس اندام هوایی گیاه آرتمیزیا افسنطین بر روی قارچ کاندیدا آلبیکنز ( ATCC10231) مشاهده شد که در سطح 5 0/0 P دارای اختلاف معنی داری می باشند. FIC نشان داد که این اسانس با آنتی بیوتیک نیستاتین بر ضد قارچ کاندیدا آلبیکنز (ATCC10231) و با انتی بیوتیک آمپی سیلین بر ضد اشرشیاکلی (ATCC 25922 ) دارای خاصیت سینرژیسم است که در سطح 001/. P دارای اختلاف معنی داری می باشد و نسبت به بقیه بی تفاوت بود.

ترکیبات اصلی اسانس به ترتیب فلاندرن وبتا-پینن و سابینین ،بتا-توجون، سیمن، لیمونن را تشکیل می دهند.

کلید واژه: گیاه آرتمیزیا افسنطین (Artemisia absinthium )، اسانس، فعالیت ضد میکروبی ، حداقل غلظت مهارکنندگی MIC))، حداقل غلظت مهارکنندگی مشترک(سینرژیسم).

 

 

فصلاول

کلیات

1-1 مقدمه

1-1-1 بیان مسئله و ضرورت انجام تحقیق

گیاهان و ترکیبات آن ها از زمان های گذشته برای درمان بیماری ها مورد استفاده قرار گرفته اند، اساس طب سنتی اغلب کشورها بر پایه استفاده از گیاهان پی ریزی شده، امروزه با وجود پیشرفت های زیادی که در علوم دارویی صورت گرفته نه تنها گیاهان و خواص آن ها فراموش نشده بلکه شاهد توجه روز افزون دانشمندان به خواص درمانی گیاهان یا ترکیبات به دست آمده از آن ها هستیم (بنیادیان،1390). بنا به گزارش سازمان بهداشت جهانی گیاهان منبعی از ترکیباتی هستند که توانایی مبارزه با بیماری ها را داشته و دارای فعالیت های ضد باکتری، ضد ویروس و ضد قارچی می باشند (Abey sighe PD.2010). عصاره های گیاهی دارای کمترین اثر سمی بر انسان می باشند با محیط زیست سازگار بوده و حداقل تولید آلاینده های زیستی و مخاطرات بهداشتی را دارند (Opra Eu 2008). از آنجایی که روز به روز به بیماری های عفونی جدید و مخوف افزوده می شود که این بیماری ها دومین و جدی ترین علت مرگ و میر در سراسر جهان هستند و مقدار زیادی از درآمد جهانی صرف درمان آن ها می شود و همچنین ظهور میکروارگانیسم های مقاوم در برابر آنتی بیوتیک ها و عوارض جانبی ناشی از مواد شیمیایی این داروها یکی از مشکلات بزرگ سیستم های مراقب بهداشت جهانی به شمار می روند. بنابراین تولید داروهای جدید با ترکیبات موثر برای مبارزه با این بیماری ها و باکتری های مقاوم ضروری است. با توجه به حقایق فوق بررسی گیاهان و یافتن ترکیبات جدید دارای خواص ضد میکروبی و درمانی در آن ها بسیار ارزشمند است (Nascimento, GCF 2005). بسیاری از ترکیبات طبیعی به دست آمده از گیاهان دارای طیف وسیعی از فعالیت های زیستی هستند (Soliman Km2002). مواد موثر موجود در گیاهان دارویی به دلیل همراه بودن با مواد دیگر پیوسته از یک حالت تعادل بیولوژیک برخوردارند. بنابراین در بدن انباشته نشده و اثرات جانبی به بار نمی آورند از این رو امتیاز و برتری قابل توجهی نسبت به داروهای شیمیایی دارند ( 2005Velag J ).

انسان در مسیر زندگی تاریخی خود با گذشت زمان متوجه شد که برخی از گیاهان علاوه بر استفاده غذایی دارای اثر دارویی شفا بخش می باشند. توجه فکر خلاق و روح کنجکاو وی به گیاهان منجر به کشف داروهای طبیعی گردید. که تا قبل از تکامل صنعت و بروز انقلاب صنعتی، تنها منبع دارویی به شمار می­رفت، با گذشت زمان و صنعتی شدن جوامع و تخصصی شدن علوم و تکامل رشته های علمی، دانش فارماکولوژی پایه گذاری گردید. که در حال حاضر یکی از رشته های اساسی علوم دارویی می باشند. و در زمینه شناخت مواد موثره دارویی موجود در طبیعت به کشفیات قابل توجهی دست یافته است.

عوامل درمانی طبیعی چون گیاهان به لحاظ اقتصادی مقرون به صرفه اند. و به دلیل داشتن عوارض جانبی کمتر و مشخص تر نسبت به داروهای سنتتیک و همچنین پذیرش بهتر آن ها از طرف خود بیمار، به دلیل بیگانه نبودن با گیاه که به لحاظ روانی، امر در درمان محسوب می گردند، لذا از امتیاز خاصی برخوردار بوده و هست.

استفاده از گیاهان به صورت اولیه ممکن است اثر بخشی لازم را نداشته باشد. ضمنا نباید احتمال بروز عوارض جانبی را در گیاهان دارویی از نظر دور داشت. هم اکنون محققان زیادی در تلاشند تا با تخلیص ترکیبات موجود در گیاهان و با تغییر شکل و سنتز آن ها از اثرات متضاد دارویی مواد مختلف موجود در گیاه، در صورت امکان جلوگیری نمایند، لذابررسی مواد موجود در گیاهان دارویی و اثرات و خواص فارماکولوژیکی ترکیبات موجود در آن ها از کارهای ضروری است.

اسانس ها یکی از مهم­ترین مواد موثره گیاهان دارویی می باشند و ترکیبات معطری هستند که از اندام هایی نظیر دانه، ریشه، جوانه، پوست، شاخه، برگ، غنچه و گل بدست می آیند. این مواد دارای نقش ضد میکروبی هستند ترکیبات شیمیایی در خواص زیستی اسانس ها تاثیر دارند و به طور عمده ترکیبات فنلی مسئول خواص ضد میکروبی اسانس ها هستند (Burt.S, 2004). بنابراین اسانس های گیاهی در زمینه های فارماکولوژیکی، داروشناسی گیاهی، میکروبیولوژی پزشکی و کلینیکی، فیتوپاتولوژی و نگهداری مواد غذایی، میوه ها و سبزیجات شدیداً غربال گری شده و مورد استفاده قرار می گیرند (Daferera,DJ 2000).

این مواد علاوه بر جلوگیری از رشد باکتری ها و کپک های آلوده کننده مواد غذایی به منظور افزایش عمر نگهداری غذاها بر روی انتروتوکسین های تولید شده توسط برخی از باکتری ها مانند اشرشیاکلی، استافیلوکوکوس اورئوس، یرسینیا، کلستریدیوم و گونه های سالمونلا که موجب مسمومیت دستگاه گوارش و بروز علایم گوارشی ناشی از آن می باشد تاثیر گذار هستند (Burt.S, 2004). اثر ضد میکروبی اسانس ها به دلیل نفوذ پذیر نمودن غشای سلولی توسط آن هاست، که می توانند با کاتیون های سطح غشاء کلاته شده و فعالیت های حیاتی را مختل کنند (Ultee A,1999).این ترکیب ها را به علت تبخیر در اثر مجاورت هوا در دمای معمولی، روغن های فرار یا اتری یا اسانس های روغنی می نامند (آینه چی، 1370). امروزه گیاهان دارویی و مشتقات آن ها بیست درصد تجویز های دارویی در کشورهای صنعتی پیشرفته و هشتاد درصد در کشورهای در حال توسعه را به خود اختصاص می دهد (رجحان، 1374). با بررسی های مرکز بازرگانی (IIC) چهارصد گونه گیاهی در اروپای غربی مصرف می شود. ایالات متحده بزرگ ترین بازار داروهای گیاهی جهان است و ژاپن بزرگ ترین واردکننده گیاهان دارویی در آسیا است (حبیبی، 1382). با وجود منابع عظیم کشور از لحاظ گیاهان دارویی، به دلیل کمبود امکانات در این زمینه مواد اولیه دارویی در ایران ساخته نمی شود و نیاز به واردات این کالاها وجود دارد استفاده از منابع گیاهی دارویی داخلی یکی از راه های برطرف نمودن این نیاز است که از دیر زمان در ایران به طور سنتی رواج داشته است. انجام آزمون هایی جهت تعیین فعالیت بیولوژیکی اسانس گیاهان در آزمایشگاه اولین قدم در راه شناخت خواص گیاهان دارویی محسوب می شود (Zahraeisalehi, 2005). کشور ایران به دلیل داشتن شرایط اقلیمی خاص یکی از غنی ترین منابع گیاهان دارویی به شمار می رود.

ایران کشوری است که از نظر وضعیت آب و هوایی و اقلیم گیاهی، موقعیت مناسب و قابل توجهی دارد. به صورتی که در یک محدوده رویشی، انواع متفاوتی از گیاهان را می توان مشاهده کرد. و با توجه به ارز آور بودن صادرات گیاهان طبی زمینه ای برای تحقیق پیرامون شناسایی و روش های کاربرد آن ها وجود دارد.

در طی سالیان گذشته تحقیقات علمی وسیعی در مورد خواص مختلف گیاهان و ترکیبات آن ها شروع شده است و با توجه به نیاز بشر برای درمان و پیشگیری از بیماری های مختلف، تلاش برای یافتن داروهای اختصاصی با صرف نیرو و هزینه گزاف صورت می گیرد که جا دارد در این مورد گیاهان هم به عنوان یک منبع بزرگ طبیعی، مد نظر قرار گیرند. زیرا در مقایسه با ترکیبات سنتتیک بسیار آسانتر است. و می توان با ادامه تحقیقات و با استفاده از ابزار ها و تکنیک های نوین امروزی، ترکیبات نهفته درون این گیاهان را روشن نمود.

افسنطین گیاهی از خانواده آرتمیزیا است که در نقاط مختلف جهان و ایران پراکنش دارد. افسنطین یکی از قدیمی ترین و کهن ترین گیاهان طبی شناخته شده اند. که به طو سنتی به خاطر خواص کرم کش و حشره کشی، اشتها آور tanic bitter و آروماتیک اش مورد استفاده قرار گرفته است. امروزه چربی ضروری به دست آمده از گیاه وحشی، عمدتا به عنوان طعم و بو دهنده در غذاها و مشروبات مورد استفاده قرار می گیرد. با این حال مواد مشتق از گیاه اهمیت فزاینده ای در کشاورزی بیولوژیک و فارموکولوژیک برخوردار است. همچنین برای درمان طبی درماتوز آلژیک، پیودرما، آسم ، برونشی، برای افزایش واکنش های ایجاد سازش، به عنوان کرم کش، ضد عفونی کننده، ضد سرطان، ضد تومور، ضد باروری، ضد مالاریا، حفاظت کننده کبد و appetite مورد استفاده است و برای ایجاد شروع قاعدگی به تاخیر افتاده عمل خواهد کرد.

عاملی که باعث می شود در مورد استفاده از گیاه افسنطین با احتیاط برخورد شود، وجود ماده سمی در اسانس گیاه به نام توجونthujoneاست. که باعث اثرات نا مطلوب از جمله تشنج و بروز سمیت absinthinism در مصرف طولانی مدت می شود.

در این تحقیق به بررسی اثرات ضدقارچی و ضد باکتری اسانس گیاه آرتمیزیا افسنطین و مقایسه آن با آنتی بیوتیک های رایج آمپی سیلین، آموکسی سیلین و نیستاتین و بررسی اثر سینرژیسمی این اسانس با این آنتی بیوتیک ها می پردازیم تا شاید بتوان از این گیاه دارویی در آینده به عنوان جایگزینی برای داروهای سنتتیک استفاده نمود.

1-2اهداف تحقیق

انسان همواره در جستجوی راهی است که بتواند زندگی آسوده تری داشته باشد و پیشرفت تکنولوژی و ماشینی شدن زندگی به صورت امروزی نیز نتیجه همین افکار است. این پیشرفت سریع اگر چه در حد زیادی گره از مشکلات انسان گشوده است ولی به دلیل افزایش جمعیت و مشکلات عدیده ای که برای بشر امروزی ایجاد شده است، افزایش بیماری ها روند رو به گسترش دارد. داروهای مورد مصرف عمدتا سنتتیک بوده، و علاوه بر مشکلات و مسائل مربوط به تهیه و ساخت آن عوارضی نیز برای بیماران به وجود می آورند. بنابراین به جاست که با تحقیقات بیشتر داروهای جدید و کم خطر تری را با منشا طبیعی شناسایی و مورد مصرف قرار داد. که در این مورد توجه اصلی به گیاهان دارویی و شناسایی مکانیسم و اثرات آن ها و ترکیبات گیاهی شده است. هدف از انجام این پایان نامه را می توان به صورت زیر بیان نمود:

1) بررسی اثرات ضد میکروبی اسانس گیاه آرتمیزیا افسنطین.

2) مقایسه اثر ضد باکتریایی اسانس گیاه آرتمیزیا افسنطین با دو آنتی بیوتیک آمپی سیلین، آموکسی سیلین.

3) مقایسه اثر ضد قارچی اسانس گیاه آرتمیزیا افسنطین با آنتی بیوتیک نیستاتین.

4) شناسایی ترکیبات و داروهای ضد میکروبی جدید با منشاء گیاهی با اثر مناسب و عوارض جانبی کم برای جایگزینی آن با داروهای شیمیایی.

5) بررسی اثر احتمالی سینرژیسمی اسانس گیاه آرتمیزیا افسنطین با سه آنتی بیوتیک رایج آمپی سیلین، آموکسی سیلین و نیستاتین.

1-3 گیاها ن دارویی

گیاهان دارویی به گستره وسیعی از گیاهان اطلاق می شود که به جهت پتانسیل تولید ترکیبات ثانویه دارویی از گذشته های دور در بحث درمان ها یا پیشگیری از بروز آن بکار می رفته اند و حدود این گستره با فرهنگ ملی استفاده از گیاهان دارویی، قوانین و مقررات و پیشرفت های علمی هر کشور تعیین می شود (دریایی، 1386).

اگر چه با توسعه سریع داروهای سنتتیک در بیست سال اخیر، استفاده از گیاهان دارویی تا اندازه زیادی منسوخ شده بود ولی با ظهور عوارض جانبی مصرف فزاینده داروهای شیمیایی و ترکیبات سنتتیک و از همه مهم تر عدم سازگاری آن ها با طبیعت انسان در بروز انواع بیماری های گوارشی، تنفسی و سرطان و از طرفی جایگاه دیرینه ای که گیاهان در بحث بهداشت و سلامت جامعه داشته و دارند سبب شده رویکرد جامعه جهانی به سمت انجام تحقیقات کاربردی در مورد شناسایی گونه های داروهای و بومی موثر، بررسی شرایط زیست گاهی و مهم تر از همه اخذ اطلاعات اتنوفارماکولوژی در مورد عمل کرد دارویی آن ها و نیز شناسایی و استخراج مواد فعال دارویی و عمل کرد دارویی آن گیاهان معطوف گردد (صمصام شریعت، 1386: دریایی، 1386). با این وجود بازگشت به استفاده از گیاهان دارویی بازگشت به گذشته نیست بلکه نگرشی به استفاده هر چه بهتر از مواد طبیعی و گیاهی با عوارض جانبی کمتر در تولید داروهای موثر، کم خطر ارزان قابل دسترس است.

1-3-1 تاریخچه استفاده از گیاهان دارویی در ایران و جهان

ارسطو (330ق.م) اولین کسی است که آثار و مطالبی مکتوب مربوط به شناخت گیاهان دارویی دارد (زارع زاده، 1383). شناخت امروز ما از مواد و تجربیات دارویی مورد استفاده مصریان قدیم از روی پاپیروس های مقدسی است که از آنان به جای مانده است. با ارزش ترین آن ها پاپیروس اسمیت است که تاریخ آن به نیمه اول قرن هفدهم قبل از میلاد می رسد و به آن پاپیروس جراحی نیز گفته می شود. این متن کپی شده از یک کتاب قدیمی تر است که قدمت آن به 2700 تا 2980 سال قبل از میلاد مسیح می رسد و به آن پاپیروس جراحی ادوین اسمیت می گویند. متن دیگری که تقریبا به متن اولنزدیک است عبارت است از پاپیروسابر که قدمت آن به 1700 سال قبل از میلاد مسیح می رسد. در حال حاضر نسخه های بسیار قدیمی با فرمولاسیون موثر در طب سنتی تمدن های مختلف از جمله مصر وجود دارد که این نسخه شامل ترکیب های مختلفی اعم از اندام ها، تولیدات جانبی و ثانویه گونه های مختلف گیاهی، تولیدات و فرآورده های حیوانی و برخی از مواد معدنی با نسبت های مشخص می باشد (ولاگ و استودولا، 1382). در کنار طب سوزنی که در چین اختراع شد در آن کشور بسیار مورد استفاده قرار می گرفت، مهم­ترین قسمت طب قدیم چینی شامل علم داروهای گیاهی می شد. نوشته ای به نام پن تسائو که در سال 1597 تکمیل و منتشر شد محتوی تعدادی باور نکردنی از گیاهان دارویی داروهایی با ریشه حیوانی بوده نشانگر این واقعیت است که آن ها بیش از هر مردم دیگری این دارو ها را شناخته و به کار می برده اند. یونان باستان نیز با وجود دانشمندان متعدد در زمینه علوم طبیعی و داروسازی از کشور های بسیار مهم در طب سنتی است. تئوفراست یا تئوفراستوس شاگرد ارسطو در سال های 258 تا 370 قبل از میلاد مسیح طبیب بود و بعد ها به او پدر گیاه شناسی گفته اند در کتابی به نام هیستوریاپلانتاروم به معرفی 480 گونه گیاه دارویی می پردازد. باید اشاره کرد، که مکتب درمان با گیاه به وسیله تئوفراست بنیان گذاری شد (زارع زاده، 1383) بعد از تئوفراست، بقراط یا هیپوکرات بزرگ ترین پزشک جهان باستان و هم عصر تئوفراست (131.ق.م) بود (زرگری، 1366). بقراط از زمان قرون وسطی پدر طب نامیده شد. در دوران بقراط بود که ارتباط میان شکل گیاهان و بیماری هایی قابل درمان توسط آن ها مطرح شد. دانشمند دیگری به نام جالینوس به شناسایی و معرفی گیاهان دارویی و تقسیم بندی داروهای گیاهی پرداخت. او بنیان گذار شاخه ای از علم پزشکی به نام طب جالینوس است که به دانش شناخت مواد موثر دارویی نحوه تهیه و استفاده از آن ها در درمان می پردازد (قاسمی، 1388).

گایوس پلینوس سکوندوس دانشمند دیگری است که در سال های 79-23 بعد میلاد مسیح می زیست او مجموعه آثاری در 37 جلد به نام "تاریخ طبیعی" دارد. که 9 جلد از مجموعه آثار او مربوط به گیاهان دارویی است ( زارع زاده، 1383).

دیوسکورید (پدانیوس دیوسکوریدس) پزشک دیگر یونانی، گیاهان دارویی را از برخی کشورهای مدیترانه جمع آوری کرد و در حدود سال 78 میلادی آن ها را در پنج جلد به نام Matteria Medica که شامل کلیه اطلاعات وی در مورد گیاهان دارویی و موارد استعمال آن ها می شد، تنظیم نمود (ولاگ استودولا، 1382).

تاریخچه علم پزشکی و درمان با گیاهان در ایران به دوران آریایی در حدود 7000 سال قبل از میلاد مسیح باز می گردد. نخستین پزشک آریایی تریتا یا اترت نام داشت که برای نخستین بار نا خوشی، تب و زخم نیزهرادرمان نمود به عنوان نخستین پزشک و جراح آریایی با گیاهان و خواص آن ها آشنایی فراوانی داشت.

از دیگر دانشمندان مهم در عرصه گیاه شناختی گیاهان دارویی، یوحنا بن ماسویه، پزشک وگیاه شناس ایرانی و یکی از آخرین استادان و پزشکان دانشگاه جندی شاپور در سال 243 هجری برابر با 885 میلادی بود از آثار وی می توان کتاب "معرفی نامه داروهای گیاهی" را نام برد. محمد بن زکریای رازی دانشمند نامی و بزرگ ایرانی (سال های 250 تا 313 هجری قمری مطابق با 1925 تا 1864 میلادی) مطالعات عمیقی در زمینه گیاهان دارویی داشته و حدود 630 گیاه را که مصرف پزشکی و دارویی دارند در بیست و یکمین کتاب خود با نام "الحاوی فی طب"ذکر می کند (آینه چی، 1370). ابن سینا دانشمند نامدار ایرانی (428-370 ق.م مطابق با 1037-980 میلادی) در جلد دوم کتاب قانون فی الطب بیش از 800 نمونه گیاه دارویی را نام می برد و به چگونگی استفاده از مشتقات گیاهان دارویی کاربرد آن ها با ترتیبی خاص و نظام یافته می پردازد (زارع زاده، 1383).

در سایر کشور های اسلامی و عربی، دانشمندان متعددی گام های بلندی در پیشرفت طب سنتی و گیاهان دارویی برداشتند که این روند تا قبل از قرن شانزدهم میلادی ادامه داشت ولی با پیشرفت علم شیمی، فیتوشیمی و استخراج مواد موثره از گیاهان تولید داروهای شیمیایی و سنتتیک و اثر سریع آن داروها از توجه به سنتی و گیاه درمانی کاسته شد (قاسمی، 1388).

1-3-2 مواد موثره گیاهی

پس از انجام یک سری تبدیلات تکنولوژیک که یک گیاه دارویی را به یک داروی گیاهی مبدل می سازد، گیاه دارویی محتوی مواد مختلفی است که اکثر آن ها بر روی بدن انسان تاثیر می گذارند، رشته ای که در موردمواد موثره، ساختمان و وضعیت آن ها در گیاه، تغییرات و تبدیل آن ها در طول زندگی گیاه و تهیه داروهای گیاهی مطالعه می نماید، فیتوشیمی (شیمی گیاهی) نامیده می شود.

مواد موثره گیاهان دارویی دو نوع هستند:

نوع اول مواد حاصل از متابولیسم اولیه (اساسا ساکارید) یا مورد نیاز و حیاتی، که در همه گیاهان سبز با عمل فتوسنتز بوجود می آیند.

نوع دوم مواد حاصل از متابولیسم ثانویه که در اثر جذب ازت توسط گیاه و تحت شرایط خاص و تنش های متفاوت اکولوژیکی در گیاهان سنتز می شود (ولاگ استودولا، 1382).

این تولیدات ظاهرا اثر مستقیمی بر فرآیند های اصلی گیاه مانند فتوسنتز، تنفس، رشد و نمو گیاه ندارند و تنها کمتر از 1 درصد کل کربن در سلول و بافت های گیاهی در مقایسه با ترکیبات اولیه صرف سنتز و ذخیره آن ها می شود و به منظور سازش پذیری گیاهان در مقابل تنش های اکولوژیکی (زنده و غیر زنده) از جمله جذب حشرات گرده افشان، نقش تدافعی در برابر بیماری ها، آفات و افزایش سازش به شرایط تنش زای اکولوژیکی و افزایش توان رقابتی تولید می شوند و گیاهان به واسطه تولید آن ها خواص دارویی یافته و در درمان بیماری ها موثر واقع می شوند (قاسمی، 1388، Salamon,2007).

اغلب این متابولیت ها در برخی از سلول ها در واکوئل و بافت های گیاهی سنتز، ذخیره و نهایتا ترشح می شوند (قاسمی، 1388).

این ترکیبات قادرند همان عمل کرد را که در پیکره گیاه دارند در بدن انسان نیز بدون عوارض داشته و می توانند در پیش گیری و درمان موثر باشند (SalamonT2007). از مهم­ترین ترکیبات ثانویه می توان آلکالوئیدها، ترپن ها، گلوکوزیدها، ساپونین ها، تانن ها و... را نام برد (قاسمی، 1388).

مهم­ترین مواد موثره گیاهان دارویی

1-3-2-1 آلکالوئیدها

آلکالوئید ها ترکیبات پیچیده ازت دار هستند. نوع بازی آن ها دارای اثرات قوی فیزیولوژیک می باشد. آلکالوئید ها را بر حسب ترکیبات شیمیایی و ساختمان مولکولی در چند دسته به شرح زیر تقسیم می کنند:

1)فنیل آلانین: کاپسائیسین در فلفل، کلشیسن در ارکیده.

2)آلکالوئید ایزوکینولئیک: مرفین، اتیل مرفین، کدئین، پاپاورین که در تریاک موجود است.

3) -آلکالوئیدکینولئیک: شاخه برگ دار سداب معمولی.

4)آلکالوئید های پیریدریک و پیپریدیک، ریسینین در کرچک، تری گونلین در شنبلیله، کونین در شوکران کبیر.

5)آلکالوئید مشتق از پروپان: اسکوپولامین و آتروپین در بلادون.

6)آلکالوئید استروئید:ریشه بنفشه معطر، تاج الملوک(Krueger,1987).

1-3-2-2 گلوکوزیدها

گلوکوزید ها از متابولیسم ثانویه گیاهان به دست آمده از دو قسمت گلوکز و اگلیکن تشکیل شده است و انواع آن عبارتند از:

1- تیوگلوکوزید ها: حاوی گوگرد بوده که به طور آلی به آن متصل می شود، مانند خانواده کلم

2- گلوکوزید های مشتق از اسید سیانیدریک: که از ترکیبات سیانیدریک متصل به قند تشکیل می شود، مانند بادام تلخ، گل آقاطی سیاه، برگ های گیلاس

3-گلوکوزیدهای آنتراکینونیک: در اکثر موارد پیگمان های شفافی هستند که بعد از 6 تا8 ساعت پس از جذب اثر ملین دارند، مانند ساقه زیر زمینی ریوند

4-کاردیوگلوکوزیدها: مواد بسیاربوده که به مقدار کمی فعالیت قلب را تنظیم می کنند، گل انگشتانه ریشه هلبور (Pfister J,2001).

5)گلوکوزیدهای فنلیک: متعلق به گروه عناصری بوده که اثرات و در بیشتر موارد عطر خاصی را نیز تولید می کنند، درخت بید، ریش بز، جوانه صنوبر، مورد و خزه.

1-3-2-3 ساپونین ها

ساپونین ها در بسیاری از گیاهان دارویی وجود دارند. به وسیله ریشه گلوکوزیدیک (گلوکزو گالاکتوز) که متصل به ریشه اگلیکون است، مشخص می شود. خاصیت اصلی آن ها کاهش فشار سطحی آب است. تمام ساپونین ها شدیدا کف کرده و پاک کننده عالی هستند. ساپونین ها توانایی همولیز کردن گلبول های قرمز را دارند. همچنین از آن ها به عنوان مسهل و ضد عفونی کننده مجاری ادراری استفاده می شوند ( برگ درخت زبان گنجشک، ریشه آنونین خاردار). ریشه جین سینگ (Gindeng)که در چین و کره، مناطق خاور دور و شوروی یافت می شود، نیز سرشار از ساپونین است. این ماده در گیاهان ریشه شیرین بیان، چوبک و آویشن وجود دارد (PfisterJ,2001).

1-3-2-4 مواد تلخ

این مواد دارای طمع تلخ بوده و ضمن تحریک اشتها ترشح معده را نیز زیاد می کنند.

مانند عصاره تلخ افسنطین، عصاره گیاهان خانواده ژنتیاناسه، گل گندمیان و آویشن و غیره.