فهرست مطالب

عنوان صفحه

فصل اول: كليات

گفتار اول : مفهوم شناسی.. 2

1- تعریف کار در لغه. 2

2- مفهوم اقتصادی کار. 2

3 – مفهوم حقوقی کار. 3

4 – مفهوم کار در اسلام. 3

گفتار دوم : کار از دیدگاه‌های مختلف... 4

1- کار از دیدگاه اسلام. 4

گفتار سوم : بررسی تاریخچه اشتغال زنان:5

1- بررسی تحولات تاریخچه اشتغال زنان در ایران:5

2- تاریخچه اشتغال زنان در غرب... 10

3 - فمینیسم در یک نگاه. 13

4- مختصری در باره اهداف فمینیسم.. 14

مشخصه‌های عمومی فمینیسم در ایران :15

 

فصل دوم: جايگاه زن

گفتار اول: جایگاه زن در قرآن و حدیث... 20

1- مبدأ آفرینش انسان. 20

2 – مقام خلافت و جانشینی.. 22

3- مقایسه بین زن و مرد در خلقت... 23

4- هدف از آفرینش انسانها26

5- دشمن انسانها در مسیر تکامل.. 30

6- تقوی.. 33

7- یاد و ذکر خدا34

8- اطاعت از خدا و رسول. 35

9- سبقت در ایمان. 35

10- بیعت... 36

11- دانش اندوزی.. 37

12- امر به معروف و نهی از منکر. 41

13- حیا و عفت... 42

14- کمک به مردم. 42

15- طلب ورزی.. 43

نتیجه گفتار. 45

چهره زن در جوامع مختلف در طول تاریخ.. 46

الف ) دیدگاه جوامع مختلف... 46

ب ) دیدگاه مذاهب و آئین های مختلف... 48

رابطه و نسبت بین زن و مرد. 51

تفاوت‌های احتمالی بین زن و مرد. 54

ذکر موارد از دو گونگی های موجود بین زن و مرد. 54

تفاوت عقلی در زن و مرد. 56

تفاوت زن و مرد در مسائل اجرائی قضاوت و جهاد. 60

ذکر نمونه‌هاي ديگري از زنان مجاهد و مبارز صدر اسلام. 67

امام خمینی و زنان :70

 

فصل سوم: بررسي اشتغال زنان

گفتار اول : از دیدگاههای مختلف... 74

1- از دیدگاه قرآن. 74

2- دیدگاه روایات... 76

3- از نظر فقهی.. 80

4- اشتغال زنان در تئوری اقتصادی.. 84

5- رویکرد دینی به اشتغال زنان. 88

6- علل و عوامل رویکرد زنان به اشتغال. 91

گفتار دوم : اشتغال زنان در حقوق.. 96

1- حقوق بین المللی کار و تساوی حقوق زنان با مردان. 96

2- حقوق کار و تساوی حقوق زنان با مردان در ایران. 99

3- شرایط کار زنان در حقوق ایران. 100

4- اشتغال غیر مستقیم زنان. 102

گفتار سوم: محدودیت اشتغال زنان. 103

1- حقوق مرد بر زن. 104

گفتار چهارم : ممنوعیت اشتغال زنان در بعضی امور. 112

1- ممنوعیت از اشتغال به قصاوت برای زنان. 112

2- محدودیت اشتغال زنان در نیروهای مسلح.. 115

3- محدودیتهای شغلی زن شوهردار از دیدگاه قانون. 116

گفتار پنجم : شواهدی از مشارکت اجتماعی زنان در عصر رسالت... 118

1- حضور سیاسی.. 118

5- امر به معروف و نهی از منکر. 121

6- حضور اجتماعی.. 122

گفتار ششم: حقوق مالی زوجه. 125

1- مهریه. 125

2- اجرت المثل.. 126

3- نفقه. 127

عدم تأثیر فقر و تمکن در نفقه. 128

 

فصل چهارم: اشتغال و رابطه زن و خانواده

گفتار اول : اشتغال و خانواده. 130

1- اهمیت تشکیل خانواده. 130

2- اشتغال زن و بقای خانواده. 132

3- آثار اشتغال بانوان بر خانواده و جامعه. 134

4 – اشتغال و واگذاری نقش‌ها139

گفتار دوم: آثار و پیامدهای اشتغال زنان. 142

1- تحولات هویتی.. 142

2- احساس رضامندی.. 143

3- افزایش سن ازدواج.. 144

4- فشار مضاعف... 144

5- تحول در ساختار خانواده و الگوی تفکیک نقش‌ها145

6- تأثیر بر اقتصاد خانواده. 146

7- تأثیر بر روابط با فرزندان. 147

8- تأثیر بر رابطه با همسر. 147

 

فصل پنجم: پاياني

1- نتیجه‌گیری.. 150

2- راهکارها151

الف ) علم آموزی و اشتغال. 151

ب ) اشتغال زنان و وظایف دولت اسلامی.. 152

ج ) ضرورت تدوین الگوی اشتغال زنان. 154

 

منابع و مآخذ

منابع فارسي.. 156

منابع عربي.. 158

 

گفتار اول : مفهوم شناسی

1- تعریف کار در لغه

واژه کار از لحاظ لغوی در معانی گوناگون و مختلفی به کار رفته است. چنانچه گاهی اوقات در معنای فعل یا عمل و گاهی نیز در معنای شغل و پیشه مطرح می‌شود به هر حال تعدد مفاهیم لغوی کار سبب شده تعاریف متعددی از آن بیان شود. چنانچه برخی کار را فعلی دانسته‌اند که توأم با مشقت و سختی باشد و گروه دیگر کار را فعلی می‌دانند که نتوان آنرا به خدا نسبت داد و بالاخره دسته دیگری در تعریف آن گفته‌اند : « کار عبارت است از حرکت تمام یا قسمتی از بدن که شامل حرکت‌های قلبی و باطنی انسان باشد ».[1]

در این مورد برخی از محققان سعی کرده اند تا تعریف کاملتری از کار را بیان کنند و به این منظور گفته‌اند: « کار عبارت است از هر گونه فعالیت فکری و بدنی که قانوناً مجاز بوده و منجر به کسب درآمد اعم از نقدی و غیر نقدی می‌شود ».[2]

به هر حال باید توجه داشت در تعریف کار دو عنصر احتیاج و کوشش وجود دارد احتیاج به معنای محروم بودن از چیز لازمی است که فقدان آن باعث آزردگی خاطر انسان می‌شود در حالیکه کوشش عبارت از فعالیتی می‌باشد که انسان برای رفع احتیاجات خود انجام می‌دهد به عبارت دیگر کوشش شامل هر نوع فعالیتی اعم از فکری یا بدنی است که به صورت جنبش یا در حال سکون برای رفع نیاز و احتیاجات صورت می‌گیرد.[3]

2- مفهوم اقتصادی کار

در علم اقتصاد کار به عنوان انجام وظایفی تعریف می‌شود که متضمن صرف کوشش‌های فکری و جسمی بوده و در مقابل مزد و یا حقوق منظمی صورت گیرد و هدف از آن تولید کالا و خدماتی است که نیازهای انسان را برآورده سازد کار از دیدگاه نظام اقتصادی شامل نهادهایی می‌باشد که با تولید و توزیع کالا و خدمات سروکار دارند، به عبارت دیگر اقتصاد کار عبارت از هر نوع کوششی است که انسان به منظور تولید چیزهایی انجام می‌دهد که بطور مستقیم یا غیر مستقیم نیازهای او را مرتفع ساخته و باعث ایجاد ثروت و مال شود در واقع کار در علم اقتصاد یکی از عناصر تولید محسوب می شود .[4]

3 – مفهوم حقوقی کار

از نظر حقوقی کار هر فعالیت مشروعی را می‌تواند شامل شود و در رشته‌های مختلف حقوق، موضوع بحث‌های متفاوت قرار گیرد البته باید توجه داشت این مفهوم با مفهوم حقوق کار متفاوت است زیرا از نظر حقوقی اگر چه انسانی به اعتبارات مختلف مورد توجه علم حقوق و موضوع مباحث این علم است اما همه اقسام کار انسان در حوزه مطالعه حقوق کار قرار نمی‌گیرد، اشکال حقوقی کار انسان بر حسب نوع کار و شرایط انجام آن و کسی که کار به نفع او انجام شده است متفاوت است.

کارمندان دولت، بازرگانان، کشاورزان، کارگران، صاحبان مشاغل آزاد هر یک از نظر اقتصادی و اجتماعی در وضع خاصی قرار دارند این اختلاف شرایط در نظام حقوقی حاکم بر ایشان تأثیر مستقیم دارد حقوق کار نمی‌تواند همه این فعالیت‌ها را در برگیرد و مفهومی محدودتر دارد.

حقوق کار فقط در حال حاضر کسانی را شامل می‌شود که فعالیت خود را در حال تبعیت نسبت به دیگری انجام می‌دهند یعنی در کلیه مواردی که شخص با توافق با شخص دیگری و برابر عوض معین و بنفع شخص اخیر و تحت اداره و تبعیت او کار می‌کند.

در این موارد نوع فعالیت و نیز نوع اجرت مهم نیست هم‌چنانکه فکری یا بدنی بودن کار و نیز هدف در آن تأثیری ندارد. وقتی فعالیتی از نظر قانون مشمول مقررات کار می‌شود که زیر نظر و به دستور دیگری انجام شود به دیگر سخن این مقررات فقط شامل کارگران تابع می‌شود در حالیکه مفهوم حقوقی کار وسیع است و کارهای گوناگونی را در بر می‌گیرد.[5]

4 – مفهوم کار در اسلام

در اسلام معمولاً کلمه کار در معنای عام بکار رفته است کار وسیله‌ای برای رفع نیازهای مادی و معنوی انسان بشمار می‌رود به عبارت دیگر گستره آن در اینجا فقط محدود به فعالیت‌های تولیدی و شغلی نیست بلکه می‌تواند شامل عبادت، معاصی و سایر اعمال خیر یا شر نیز باشد البته در اسلام گاهی اوقات کار در معنای احض بکار رفته که فقط برای برطرف کردن نیازهای مادی می‌باشد. در اینجا کار به تلاش و کوششی اطلاق می‌شود که در مقابل آن پول و مالی قرار گیرد لازم به ذکر است فقهای اسلامی قاعده ( محترم بودن عمل انسان ) را بر مبنای معنای احض قرار داده اند زیرا منظور از قاعده فوق این است که عمل و کار مسلمان محترم بوده و در صورتیکه تلف شود موجب ضمان خواهد شد در بسیاری از ابواب فقه برای ضمان عمل و عدم تضیع تلاش و زحمت مسلمانان به این قاعده استثنا شده است.[6]

 

گفتار دوم : کار از دیدگاه‌های مختلف

1- کار از دیدگاه اسلام

کار از دیدگاه اسلام شامل همه فعالیت‌ها و کارهای مفیدی است که موجب ارتقای روحی، معنوی، اخلاقی و اقتصادی انسان می‌شود. بدین ترتیب اسلام دیدی همه جانبه به کار دارد به گونه‌ای که همزمان به جنبه معنوی و مادی کار عنایت دارد از طرفی ارزش‌های کار را تا آنجا بالا برده که کار مجاز را تنها به وسیله مالکیت مشروع دانسته آیه کریمه 39 نجم می‌فرماید : ( برای آدمی جزء آنچه انجام داده نخواهد بود )

و بسیاری از آیات دیگر مؤید این مطلب است در اسلام همه قراردادهای مالی و سودها و انتفاع حاصله، بر اصل کار پایه گذاری شده و هر کس محصول کار خود را می‌برد، البته اگر کسی به دلیل بیماری و پیری و نظایر آن قادر به کارکردن نباشد خداوند حق او را در کار دیگران مقرر داشته .[7]

وَ فی اَموالِکُم حَق لِلسائِل و المَحروم[8]

اسلام ارزش معنوی کار را تا حد جهاد فی سبیل الله ارتقاع بخشیده است هم‌چنانکه در بعضی از روایات کارکردن برای تأمین معاش خود و افراد تحت تکفل را در حد جهاد فی سبیل الله به شمار آورده است.

در سیره امام باقر (ع) داستان معروفی است . روزی امام باقر (ع) در حالیکه عرق ریزان و خسته از سرکار باز می‌گشتند به شخصی برخورد کردند آن فرد به عنوان نصیحت به امام باقر (ع) گفت شما فرزند پیامبر خدا هستی و اینجور برای دنیا زحمت می‌کشی؟ اگر در همین حالت جدت را ملاقات کنی به او چه خواهی گفت؟
امام باقر (ع) فرمودند : اگر من همین الان از دنیا بروم در بهترین حالت، پیامبر خدا را ملاقات کرده‌ام؛ چرا که برای معاش خود و خانواده‌ام و حفظ حیثیت آنها زحمت کشیده‌ام. بنابراین کاری که جنبه تولیدی داشته باشد یعنی واقعاً کار باشد و گوشه‌ای از احتیاجات فرد و جامعه را تأمین کند بسیار ارزشمند است و این ارزش به حدی بالاست که پیامبر گرامی اسلام بر دست پینه بسته کارگر بوسه زدند و فرمودند : این دستی است که در آتش نخواهد سوخت و خداوند این دست‌ها را دوست دارد.[9]

در بسیاری از آیات قرآن کلمه «عمل» کار به چشم می‌خورد که در همگی آنها کار به عنوان جوهر وجودی انسان و وسیله تکامل او نیز عامل صیقل روحی است.

کار از دیدگاه فقه اسلامی

در فقه اسلامی هر کاری، با توجه به مصالح و مفاسدی که به آن مترتب می‌شود، سنجیده می‌شود و تابع حکم خاصی است. زمانی فایده کاری به اندازه‌ای برای فرد یا جامعه زیاد است که انجام آن به تعبیر فقهی واجب است و زمانی دیگر عملی برای فرد یا جامعه یا هر دو زیان بخش است در این صورت آن عمل ممنوع به اصطلاح فقهی حرام می‌باشد اما در بسیاری از موارد که عملی دارای چنین وضعی نباشد مباح شمرده می‌شود.

یکی از مصادیق مهم کار در تعالیم و فقه اسلامی، کار به منظور کسب معاش فردی – که خود یک واجب عینی است و یا اعمال مورد نیاز جامعه – که خود یک واجب کفایی است – می‌باشد.

به بیان دیگر، فقه کار و فعالیت افراد را صرفاً از دید اقتصادی و بازده مادی نمی‌نگرد و با توجه به آثار هر کاری حکم آنرا تعیین می‌کند به همین ترتیب فقه اسلامی با واجب شمردن فعالیت‌هایی که برای فرد و جامعه مفید است، افراد را به اشتغال به آنها تشویق می‌کند .

در جوامع امروز در کشورهایی که اقتصادي ارشادی و یا برنامه ای حکفرماست با امتیازات مادی افراد را به سوی شغل و فعالیت‌های مورد نیاز جامعه سوق می‌دهد اما حقوق اسلامی علاوه بر تأمین نیازهای مادی افراد، که جامعه هم وظیفه دار آنست به اتکاء ایمان و اعتقاد مسلمانان و به انگیزه معنوی خدمت به اجتماع افراد مسلمان را متوجه به فعالیت‌های مفید و عام المنفعه می‌کند .[10]

 

گفتار سوم : بررسی تاریخچه اشتغال زنان:

1- بررسی تحولات تاریخچه اشتغال زنان در ایران:

کار کردن زنان در خارج از خانه همانند دیگر پدیده‌های اجتماعی در هر مقطعی از زمان دستخوش تحولات بوده زن از زمان‌های قدیم تا به امروز غیر از خانه‌داری در امور مختلف کشاورزی، گله داری، صنایع دستی حتی امور نظامی دوشادوش مردان مشغول فعالیت بوده است اما این فعالیت‌های تولیدی زن که در خانه و یا نزدیکی آن انجام می‌گرفته جزء امور خانگی محسوب می‌شده و زن در ازای آن کار، مزدی دریافت نمی‌کرده است.

با وقوع انقلاب صنعتی در اروپای غربی و تبدیل کارگاه‌های خانگی به کارخانه‌ها و تبدیل نیروی انسانی به نیروی ماشین، تحولات اساسی در شکل و مفهوم کار به وجود آمد و فعالیت اقتصادی زن در مقابل دریافت مزد از خانه به کارخانه کشیده شده و زنان ایرانی از این قاعده و قانون مستثنی نبود.

از آن زمان به بعد زنان با تحصیل علم در سطوح بالاتر، علاوه بر فعالیت‌های تولیدی، در سایر زمینه‌ها و پست‌های گوناگون مشغول به کار شدند. اما در کشورهای در حال توسعه به زنان به نسبت نیروی ناچیزی از کار را تشکیل می‌دهند پدیده کار زن در خارج از خانه به عنوان یک مسئله اجتماعی هم در سطح خانواده و هم در سطح اجتماع در سطح کشور مطرح بوده و هست.

ما نیز این مقوله را در چهار دوره :

الف ) قبل از اسلام

ب ) از ظهور اسلام تا نیمه قرن دوازدهم

ج ) از نیمه قرن دوازده تا قرن چهارده

د ) قرن چهاردهم

مورد بررسی قرار می‌دهیم انتخاب این تقاطع تاریخی به دلیل تحول عمده‌ای بوده است که در وضعیت اشتغال زنان در هر یک از این مقاطع حاصل شده است.

الف) اشتغال زن در ایران در دوره قبل از اسلام

از زمان پیدایش انسان، زن و مرد هر دو کار می‌کردند گروهی از مورخان این پدیده را چنین تحلیل می‌کنند « در پایان دوران کهن سنگی دیرین است که تقسیم کار میان زن و مرد به وجود آمده مردان به شکار مشغول بودند و زنان و کودکان به جمع‌آوری میوه‌ها و گیاهان قابل خوردن می‌پرداختند ». [11]

کار کردن زن در مزرعه موجب شد تا او در کشاورزی مهارت و تخصص پیدا کند و به جای گردآوری حبوبات خود به کاشتن دانه بپردازد مردان هم کوشش کردند تا ابزار کشاورزی از قبیل داس سنگی بسازند. زنان به تدریج توانستند حیوانات را رام کنند و از آنها علاوه بر استفاده های غذایی به عنوان نیروی کار نیز استفاده کنند.[12] ویل دورانت می‌گوید « در اجتماعات ابتدایی قسمت اعظم ترقیات اقتصادی به دست زنان اتفاق افتاده است نه به دست مردان، در آن هنگام که قرن‌های متوالی مردان دائماً با طریقه‌های کهن خود به شکار مشغول بودند زن در اطراف خیمه زراعت را ترقی می داده و هزاران هنر خانگی را ایجاد می‌کرده که هر یک روزی پایه صنایع بسیار مهمی شده است.[13]

با برتری‌هایی که زن در امور اقتصادی، خانوادگی، اجتماعی و سیاسی به دست آورد. دوره‌ای در زندگی بشر به نام عصر زن سالاری ( مادر شاهی ) آغاز شد این دوره زمانی شروع شد که انسان به امر کشاورزی و برخورداری بیشتر از زمین آگاهی یافت.

پس از گذشت هزار سال از دوره برتری زن و سپس یک دوره تساوی قدرت بین زن و مرد عصر مرد سالاری ( پدر شاهی ) آغاز شد که تا امروز به گونه‌ای ادامه دارد. مرد با قدرت جسمانی بیشتر خود حیوانات بارکش را به کار گرفت و به تدریج عهده‌دار کارهای تولیدی شد و زن در خانه به امر خانه‌داری پرداخت.[14]

در ابتدای این دوره حقوق زن و مرد برابر بود ولی به تدریج با رشد دامداری و کشاورزی و اختصاص پاره‌ای از حرفه‌های صنعتی و هنری به مردان، برتری مرد رو به فزونی نهاد و خانه‌نشینی تدریجی زن‌ها که نه تنها بر اثر شرایط اجتماعی بلکه توسط مذهب زرتشت نیز تقویت می شد سبب گردید تا کار مردها با ارزش تر از کار زن‌ها جلوه کند و در نتیجه مقام اجتماعی زن تنزل کرد.

ب ) از ظهور اسلام تا نیمه قرن دوازدهم

ظهور دین اسلام موجب تغییراتی در مقام اجتماعی زن گردید به گفته شهید مطهری مخالفان هم لااقل این اندازه اعتراف دارند که قرآن در عصر نزولش گام‌های بلندی به سود زن و حقوق انسانی او برداشته است. این دین امتیاز و ترجیح حقوقی برای مردان نسبت به زنان قائل نشده است بلکه اصل مساوات انسان‌ها را درباره زن و مرد رعایت کرده است.[15]

همچنین در قرآن به آیاتی بر می‌خوریم که نشان می‌دهد در دین اسلام زنان مانند مردان از استقلال مالی برخوردارند.

وَ لا تَتَمَنَّوْا ما فَضَّلَ اللّهُ بِهِ بَعْضَكُمْ عَلى‏ بَعْضٍ لِلرِّجالِ نَصيبٌ مِمَّا اكْتَسَبُوا وَ لِلنِّساءِ نَصيبٌ مِمَّا اكْتَسَبْنَ[16]

در تاریخ اسلام زنان عالیقدر فراوانند و نقش‌های افتخارآمیز در صدر اسلام منحصر به مردان نبوده است بلکه آنها در شئون زندگی اجتماعی و سیاسی از خود گذشتگی و شایستگی بسیاری نشان داده‌اند در ابتدای ظهور اسلام زنان از آزادی نسبی برخوردار بودند و امکان فعالیت در زمینه‌هایی را داشتند اما در همین اثنا عقاید محروم کننده زنان و محدود کننده زنان توسط برخی از مردان بخصوص خلفای کشورهای مسلمان نضبح گرفت و لذا انحرافاتی که پس از پیامبر اسلام در نظام اجتماعی مسلمانان روی داد باعث تقویت انزوای زنان و خنثی شدن تعالیم تساوی طلبانه اسلامی شد.

وجود محدودیت‌های تحصیلی برای زنان خود علل دیگری در جهت تشدید محدودیت و محرومیت آنها از فعالیت‌های اجتماعی بود اما زنان در این دوران به دو صورت مستقیم و غیر مستقیم در امر سیاست دخالت داشتند مانند پوران مادر حسنک وزیر، ترکان خاتون همسر ملکشاه سلجوقی، پری خانم دختر شاه طهماسب صفوی، حتی برخی از زنان در عرفان نیز جایگاهی داشتند مانند خواهر ابوسعید ابوالعیا، فاطمه نیشابوری و دختر استاد ابوعلی دقاق، در علم نیز زنانی بودند چون ابن بی بی از منجمان دربار سلجوقی و ریحانه دختر حسن خوارزمی که ابوریحان بیرونی کتاب نجوم خود را جهت آموختن به او نوشت. [17]

در دوره های قبل و بعد از اسلام تا نیمه قرن دوازدهم در کل جامعه شهری و روستایی و ایلی نقش اولیه زن در داخل خانه بوده و نقش ثانویه او که فعالیت خارج از خانه بود باز در راستای نقش اولیه وی بوده است.

ج ) از نیمه قرن دوازدهم تا قرن چهاردهم

این دوره با سلطنت ایل قاجار در ایران مصادف است قاجاریه از سال 1158- 1304 هجری شمسی مطابق با 1925-1779 میلادی یعنی حدود 150 سال بر ایران حکومت کردند. ساخت جامعه ایران در این دوره ساختی سنتی – مذهبی بود یعنی افراد پای بند آداب و رسوم و سنن ملی و شعائر مذهبی بودند و این ساخت سنتی ادامه ساختی بود که در دوره صفویه بوجود آمده بود از نظر اقتصادی هم اقتصاد کشاورزی بر جامعه حکمفرما بود هر چند موقعیت اقتصادی و اجتماعی زنان در سراسر ایران یکسان نبود و بر حسب وضع محل و عرف و عادت و سنن محلی متفاوت بود ولي به طور کلی میتوان گفت موقعیتی ناچیز بود و به فرزند آوردن و انجام کارهای خانگی و گاهی کشاورزی و نساجی محدود می شد و زنان در خارج از خانه مسئولیتی نداشتند.[18]

ارتباط وسیع‌تر ایران با تمدن صنعتی غرب سبب تغییر در ساختار اجتماعی – اقتصادی جامعه و در نتیجه دگرگونی در زندگی و موقعیت اجتماعی زنان پایتخت و شهرهای بزرگ گردید ولی در موقعیت اجتماعی زنان روستایی و زنان ایل نشین به دلیل دور ماندن آنها از ارزش‌های غربی تغییرات عمده ای بوجود نیامد از اواخر قرن دوازدهم به بعد و اوایل قرن سیزدهم به تدریج مدارسی توسط خارجیها اعم از انگلیس و آمریکا تأسیس گردید و ایرانیان متأثر از نظام آموزش و پرورش آنها قرار گرفتند و بعضی از این مدارس مختلط بوده و تماس زنان ایرانی با زنان اروپایی اگر چه بیشتر محدود به اعضای سلطنتی و دیپلمات‌ها و اشراف بود ولی به هر حال فرصت‌هایی برای مبادله فرهنگ و عقاید وجود داشت و موجب شد که زنان نسبت به دوره‌های قبل در عرصه حیات اجتماعی حضور فعال‌تری داشته باشند و عهده دار فعالیت‌های اجتماعی گردند.

در این دوره زنان در دفاع از وطن و مخالفت با زورگویان نیز نقش عمده‌ای داشتند مانند شرکت در تظاهرات مردم تهران در دفاع از امیرکبیر، شرکت در واقعه تحریم تنباکو، فروش زیور آلات خود و خرید سهام در هنگام تأسیس بانک ملی و کمک به تأسیس بانک و جلوگیری از استقراض خارجی‌ها در این دوره گر چه زنان از ثمره مادی تلاش‌های خود بهره‌مند نمی‌شدند لیکن موقعیت بهتری را در خانواده به دست آوردند.

د ) قرن چهاردهم

زنان در این دوره حضور فعال‌تری در اجتماع داشتند یکی از اولین حرکات سیاسی زنان شرکت در نهضت مشروطه خواهی بود زنان در این نهضت علاوه بر حضور مستقیم از طریق حفاظت از روحانیون و تهییج مردان حضور غیر مستقیم هم داشتند. پس از استقرار مشروطیت، سید حسنخان عدالت در روزنامه عدالت مقالاتی در دفاع از حقوق زن نوشت و همزمان با افتتاح مجلس دوم کلوپ ملی زنان نیز در تهران تأسیس شد و زنان طبقه بالا و زنان و دختران پاره‌ای از علمای برجسته به منظور آگاه کردن زنان دیگر و حمایت از مشروطیت انجمن‌هایی مانند انجمن آزادی زنان بوجود آوردند این گروه به ترویج آموزش دختران تأکید ورزیدند و مدارس ناموس‌، عفیف و ترقی دایر شد این مدارس تا وقوع جنگ جهانی اول در تهران، شیراز و اصفهان برای تحصیل دختران دایر بود.

یکی دیگر از فعالیت‌های زنان آزادی‌خواه، نشر روزنامه و مجله بود مانند مجله دانش، روزنامه شکوفه، مجله زبان زنان، مجله جهان زنان بود.

ایجاد انجمن‌ها و انتشارات و مجلات و تأسیس مدارس برای دختران در این دوره زنان را بیشتر به داخل اجتماع و فعالیت‌های اجتماعی می‌کشاند.[19]

واقعه مهم انقلاب ایران در نیمه دوم قرن چهاردهم موقعیت اجتماعی زنان این سرزمین را تحت تأثیر قرار داده است.

2- تاریخچه اشتغال زنان در غرب

در دنیای غرب از قرن هفدهم به بعد نهضتی در زمینه مسائل اجتماعی، به نام حقوق بشرصورت گرفت. نویسندگان و متفکران قرن هفدهم و هجدهم افکار خویش را در باره حقوق طبیعی و فطری و غیر قابل سلب بشر در میان مردم پخش کردند. اصل اساسی مورد توجه این گروه این نکته بود که انسان بالفطره و به فرمان خلقت و طبیعت واحد یک سلسله حقوق و آزادی‌هاست این حقوق و آزادی‌ها را هیچ فرد یا گروه به هیچ عنوان و با هیچ نام نمی‌توان از فرد سلب کند و همه مردم اعم از حاکم و محکوم و سفید و سیاه، ثروتمند و مستمند در این حقوق و آزادی‌ها با یکدیگر مساوی و برابرند.

در قرن نوزدهم و اوایل قرن بیستم افکار تازه‌ای در زمینه حقوق انسان‌ها و مسائل اقتصادی و اجتماعی و سیاسی پیدا شد و تحولات دیگری رخ داد که منتهی به ظهور سوسیالیزم و لزوم تخصیص منافع به طبقات زحمتکش و انتقال حکومت از طبقه سرمایه‌دار به مدافعان طبقه کارگر گردید.

در قرن بیستم مسأله حقوق زن در برابر حقوق مرد مطرح شد و برای اولین بار در اعلامیه‌های حقوق بشر که پس از جنگ جهانی دوم در سال 1948 میلادی از طرف سازمان ملل متحد منتشر شد تساوی حقوق زن و مرد صریحاً اعلام شد. در همه نهضت‌های اجتماعی غرب از قرن هفدهم تا قرن حاضر محور اصلی دو چیز بود آزادی و تساوی.

پیشگامان این نهضت، آزادی زن و تساوی حقوق او را با مرد مکمل و متمم نهضت حقوق بشر که از قرن هفدهم عنوان شده بود دانسته و مدعی بودند که بدون تأمین آزادی زن و تساوی حقوق او با مرد سخن از آزادی و حقوق بشر بی معنی است و بعلاوه همه مشکلات خانوادگی ناشی از عدم آزادی زن و عدم تساوی حقوق او با مرد است و با تأمین این جهات مشکلات خانوادگی یکجا حل می‌شود.[20]

زن و مرد در انسانیت برابرند ولی دو گونه انسانند با دو گونه خصلت‌ها و دو گونه روانشناسی و این اختلاف ناشی از عوامل جغرافیایی و یا تاریخی و اجتماعی نیست بلکه طرح آن در متن آفرینش ریخته شده طبیعت از این دوگونگی‌ها هدف داشته است و هر گونه عملی بر ضد طبیعت و فطرت، عوارض نامطلوبی به بار می آورد همانطور که آزادی و برابری انسان‌ها را از طبیعت الهام گرفته است این مسئله لااقل قابل طرح است که آیا دو جنسی شدن انسان و حیوانات یک امر تصادفی و اتفاقی است یا جزء طرح خلقت است؟ و آیا تفاوت دو جنسی صرفاً یک تفاوت سطحی ساده عضوی است و یا به قول الکسیس کارل در هر سلول از سلولهای انسان نشانی از جنسیت او است ؟[21]

در نهضت تساوی و برابری مرد و زن به این نکته توجه نشد که مسائل دیگری هم غیر از تساوی و آزادی است تساوی و آزادی مشروط لازم اند، نه شرط کافی تساوی حقوق یک مطلب است و تشابه حقوق مطلب دیگر، برابری حقوق زن و مرد از نظر ارزش‌های مادی و معنوی یک چیز است و همانند و همسانی چیز دیگر، در این نهضت به این نکته توجه نشد که تساوی چیزی است و تشابه چیز دیگر عمداًیا سهواً تشابه جای تساوی به کار رفت و برابری با همانندی یکی شمرده شد کیفیت تحت الشعاع کمیت قرار گرفت انسان بودن زن موجب فراموشی زن بودن وی گردید. حقیقت این است که این بی‌توجهی را نمی‌توان تنها به حساب یک غفلت فلسفی گذاشت عوامل، دیگری نیز در کار بود که می خواست از عنوان آزادی و تساوی زن استفاده کند.

یکی از این عوامل مطاع سرمایه‌داران بود.کارخانه‌داران برای اینکه زن را از خانه به کارخانه بکشد و از نیروی اقتصادی ارزان او بهره کشی کنند حقوق زن، استقلال اقتصادی زن، آزادی زن، تساوی حقوق زن و مرد را عنوان کردند و آنها بودند که توانستند به این خواسته‌های خود رسمیت قانونی بدهند.

ویل دورانت در فصل نهم از کتاب لذات فلسفه پس از نقل برخی نظرات تحقیرآمیز نسبت به زن از ارسطو و نیچه و برخی کتب مقدس یهود و اشاره به اینکه در انقلاب فرانسه با آنکه سخن از آزادی زن هم بود عملاً هیچ تغییری رخ نداد می‌گوید تا حدود سال 1900 زن به سختی دارای حقی بود که مرد ناگزیر باشد از روی قانون آنرا رعایت کند آنگاه در باره علل تغییر وضع زن در قرن بیستم بحث می‌کند و می‌گوید آزادی زن از عوارض انقلاب صنعتی است سپس به سخن خود چنین ادامه می‌دهد زنان کارگران ارزانتری بودند و کارفرمایان، آنانرا بر مردان سرکش سنگین قیمت ترجیح می‌دادند نخستین قدم برای آزادی مادران بزرگ قانون 882 بود که به موجب این قانون زنان بریتانیای کبیر از امتیاز بی‌سابقه‌ای برخوردار می‌شدند و آن اینکه پولی را که به دست می‌آورند حق داشتند که برای خود نگهدارند . [22]

این قانون اخلاقی عالی مسیحی را کارخانه داران مجلس عوام وضع کردند تا بتوانند زنان را به کارخانه ها بکشند از آن سال تا به حال سودجویی مقاومت ناپذیری آنانرا از بندگی و جان کندن در خانه رهانیده گرفتار جان کندن در کارخانه کرده است. در فقه شیعه از ابتدا دارایی زن را از آن خود او دانسته و این استقلال را در دارایی خود از ابتدا شناخته است.

تکامل ماشینیسم و رشد روزافزون تولید به میزان بیش از حد نیاز و اقعی انسان‌ها و ضرورت تحمیل بر مصرف کننده، بار دیگر ایجاب کرد که سرمایه‌داری از وجود زن به صورت یک کارگر ساده و شریک با مرد، بهره کشی کند. اما نه از نیروی بدنی و قدرت کار او به صورت یک کارگر ساده، بلکه از نیروی جاذبه و زیبایی او و از گرو گذاشتن شرافت و حیثیت و از قدرت افسونگری او در تسخیر اندیشه‌ها و اراده‌ها در تحمیل مصرف بر مصرف کننده، شک نیست که قرن ما یک سلسله بدبختی‌ها از زن گرفته ولی سخن در این است که یک سلسله بدبختی‌های دیگر به ارمغان آورده آیا زن محکوم است که یکی از بدبختی‌های قدیم و یا جدید را جبراً انتخاب کند.

حقیقت این است که هیچ چیزی وجود ندارد بدبختی‌های قدیم غالباً معلوم از این جهت بود که انسان بودن او به فراموشی سپرده شده بود و بدبختی‌های جدید از آن جهت است که استعدادهای ویژه‌اش به فراموشی سپرده شده.

 

[1]. شریف قریشی، کار و حقوق کارگر، تهران، نشر دارالکتاب الاسلامیه . 1343 ، ص 51

[2]. جعفر نیاکی، حقوق کار ایران، تهران، انتشارات فرحی، 1360 ، ص 16

[3]. همان ص 18

[4]. عزت الله عراقی، حقوق کار، جلد اول، تهران، دانشگاه ملی، 1356 ، ص3

[5]. همان، ص5-6

[6]. شریف قریشی، ص 112

[7]. جعفر نیاکی، حقوق کار ایران، ج 1، ص 106 و 107

[8]. زاریات / 19

[9]. جعفر نیاکی، حقوق کار ایران، ج 1، ص 6 و 8

[10]. عزت الله عراقی، دوره حقوق کار، دانشگاه ملی ایران، 2536 جلد 1 ص 13-12

[11]. دکتر عذرا جاراللهی، تاریخچه اشتغال زن در ایران، ص 250

[12]. دکتر عذرا جاراللهی، تاریخچه اشتغال زن در ایران، ص 260

[13]. دفتر پژوهشهای فرهنگی ، حیات اجتماعی زن در تاریخ ایران ، تهران ، امیر کبیر 1369 ، ص 23-22

[14]. دکتر عذرا جار اللهی، ص 120

[15]. مطهری، مرتضي، نظام حقوق زن، ص25

[16]. نساء/32

[17]. ناصر تکمیل همایون ، بررسی موقع و منزل زن در تاریخ ایران ، زمستان 1354 ص 224

[18]. بهجت مظفری ، بررسی روند اشتغال زنان در ایران و سایر کشورها ، معاونت پژوهشی دانشگاه الزهراء (س) ص 123

[19]. ناصر تکمیل همایون، همان، ص 124

[20]. نظام حقوق زن، ص 14 و 15

[21]. مطهري، همان، ص18

[22]. مطهري،همان، ص 19