مقدمه

معاد از ديدگاه امام خميني (ره)

«و ما خلقنا السموات والارض و ما بينهما لاعبين»[1]

مكتب پيامبران الهي بر اساس ايمان به مبدا و معاد استوار است مهمترين امري كه در تمام اعصار مورد توجه فرستادگان خدا بوده و حداكثر مجاهده را در راه تحقق بخشيدن به آن مبذول ميداشتند آن بوده كه انسانها را آفريدگار جهان مومن ساخته و بر ايمان به روز معادشان تأكيد و تقويت نمايند.

ايمان به خدا پايه اصل سعادت بشر و شرط اول انسان شدن و انسان زيستن است. ايمان به خدا قيود بردگيها را مي­گسلد ، آدمي ر اآزاد مي­سازد، او را به ارزش انساني خود متوجه مي­نمايد و راه تعالي و تكامل را به رويش مي­گشايد. ايمان به روز قيامت حس مسئوليت را در نهاد بشر بيدار مي­كند مردم را براه وظيفه شناسي سوق مي­دهد، و آنان ر ابه رعايت حدود انساني خود و احترام به حقوق ديگران وادار مي­نمايد. بيم از كيفر اخروي، به مسلمانان راستين آگاهي مي­بخشد و از گناه و نا پاكي بر حذر شان مي­دارد. اميد به پاداش الهي، مؤمنين واقعي را فرمانبردار دين خدامي­سازد و آنها را درستكار بار مي­آورد. خلاصه اينكه ايمان به معاد، ضامن اجراء اوامر و نواحي خداوند و موجب تخلق انسان به سجاياي پسنديده و اخلاق است.

ايمان به روز جزا در جهان بيني مكتب اسلام يكي از اركان ضروري دين و از جمله اصول قطعي اعتقادي است.

آنچه بايد مورد توجه قرارگيرد اين است که در مقابل مكتب الهي اسلام ، مكتب مادي – قرار دارد.

با توضيح مختصر از مقايسه ميان جهان بيني مكتب مادي با جهان بيني مكتب الهي اسلام موضوع روشن مي­شود . عدم ايمان به معاد چه تأثيري مي­تواند در زندگي فردي، اجتماعي و در نهايت مسير تكاملي انسان بگذارد.

پيرو مكتب مادي معتقد است كه جهان و انسان پديدهايي هستند صد در صد مادي و بر اثر علل و عوامل گوناگون طبيعي ، انفعال هاي مختلف مواد به طور تصادف و اتفاق به وجود آمده­اند.

در حاليكه پيرو مكتب اسلام عقيده دارند كه هستي، منحصر به ماده و موجودات مادي نيست بلكه آنها قسمتي از عوالم وجودند و قسمت ديگر هستي، فوق ماده و ماوراء پديده­هاي مادي است ، هستي تمام موجودات مادي از خداوندي است كه خود منزه از ماده ومبّري از نقائص مادي است.

پيرو مكتب مادي اعتقاد داردكه جهان و انسان دو پديده بي هدفند و در پيدايش آنها برنامه عالمانه­اي بكار نرفته ونقشه حكيمانه­اي طرح نشده است بلكه هر دو در دامن طبيعت ، بدون محاسبه و مصلحت موجود شده­اند. در حاليكه پيرو مكتب اسلام عقيده دارد كه در خلقت خداوند بزرگ لغو و بيهوده وجود ندارد در تمام جهان هستي ، هيچ مخلوقي عبث و بي هدف آفريده نشده است.

مكتب مادي، انسان را پديده يك بعدي مي­داند و عقيده دارد كه آدمي چيزي جز ماده و خواص و آثار ماده نيست.

اعضاء و اجزايش ، قواي ظاهري و باطنيش ، عقل و هوش و تمام فعاليتهاي بروني ودروني هم همه مادي هستند حتي انديشه ها و افكار انسان نيز ناشي از عوامل مادي است كه در مغز جاي گرفته­اند در حاليكه مكتب الهي اسلام، انسان را دو بعدي مي­داند، يكي بعد مادي و ديگر بعد معنوي، قرآن كريم هم به بعد مادي «ولقد خلقنا الانسان من سلله من طين»[2] و هم به بعد معنوي انسان اشاره مي­كند كه همان نفس يا روح آدمي است «ثم انشأناه خلق آخر»[3]

پيرو مكتب مادي خود را مخلوق ماده نادان و معلول عوامل اتفاقي مي­داند پيرو مكتب الهي اسلام خود را مخلوق خدا مي­داند و عقيده دارد كه خالق دانا او را بر مبناي حكمت و بر اساس مصلحت آفريده است به او عقل و هوش و فطرت توحيدي داده و با هدايت تشريعي مسير حق را به او ارائه كرده است پيرو مكتب مادي تصور مي­كند كه حيات انسان همانند ساير جانوران فقط در همين دنياي مادي است و با رسيدن مرگ به كلي پايان مي­پذيرد. در حاليكه پيرو مكتب الهي اسلام عقيده دارد آنچه زوال مي­پذيرد جسم مادي انسان است و روح انسان همچنان باقي است و پس از مرگ با شرايط تازه­اي به حيات خود ادامه مي­دهد.

امام خميني (ره) يكي از شخصيتهاي بزرگ ديني و سياسي معاصر ماست كه در نوع خود بي نظير يا كم نظير بود . امام در عرفان هم در حوزه نظر يك استاد مسلم بودنند، هم در حوزه عمل عارف و اهل طريقت بودنند.

آنچه قابل توجه است اينكه شخصيت سياسي و عرفاني و فقهي امام (ره) بر اكثريت روشن است. البته با شدت و ضعف ، لكن اعتقاد دارم كمتر كسي از شخصيت فلسفي امام آگاهي دارد، و اين درحالي است كه ايشان حدود سه دهه فلسفه تدريس كردند. ايشان استادي همچون آيت الله رفيعي قزويني درفلسفه داشته و شاگردي چون استاد مطهري تحويل جامعه داده­اند.

مسأله معاد يكي از مهمترين مسائل در حوزه دين بوده و فيلسوفان در تبيين و اثبات آن بحث هاي مفصلي داشته­اند در اين تحقيق مي­خواهيم:

معاد از ديدگاه حضرت امام خميني (ره) مورد بررسي قرار دهيم كه قطعاً اين امر ما را با انديشه­هاي فلسفي امام آشنا خواهد كرد. از خداوند بزرگ استمداد مي­طلبم اين حقير را در اين تحقيق موفق گرداند.

ان شاالله

نگارنده

 

 

فصل اول

ضرورت وجود معاد

 

ضرورت وجود معاد :

مقدمه: هر انساني فطرتاً ميل به كمال و جاودانگي دارد، شايد بسياري از انسانها تصويري منطقي از كمال و جاودانگي در ذهن خود نداشته باشند وهر انساني كمال را چيزي بداند كه حقيقت كمال غير از آن باشد، اما آنچه مسلم است اينكه بشر در جستجوي كمال است فقدان انسانها سبب شده است كه همواره به سوي وجدان در حركت باشند.

ميل به بقاء كه مهمترين عامل آن حب ذات مي­تواند باشد از دلايل مهم گرايش انسان به مسأله جاودانگي است. قوانيني كه در طبيعت حاكم است عقلاً نشانگر آن است كه تحقق كمال و جاودانگي در اين عالم براي انسان ممكن نخواهد بود و عالم ديگري بايد وجود داشته باشد تا تحقق كمال ميسر شود. مسأله معاد از اين جهت اهميت فراوان دارد چرا كه كمال و جاودانگي با وجود آن معناي واقعي پيدا مي­كند، تبيين عقلائي و اثبات آن ، مي­تواند ميل به جاودانگي را در انسانها به صورت منطقي و هدفمند تقويت نمايد و اين امر در سير زندگي بشر به لحاظ كيفي تأثير بسزائي خواهد داشت. تأكيد اديان الهي ، خصوصاً دين مبين اسلام و فيلسوفان حاكي از اهميت اين موضوع است.

«ايمان به زندگي پس از مرگ از جمله الهامات فطري است. شواهد تاريخي نشان مي­دهد كه بشر در طول تاريخ زندگي پس از مرگ ايمان راسخ داشته است، اين اعتقاد را مي­توان از چگونگي ساختمان قبرها و اشيائي كه همراه مردگان به خاک مي­سپردند مشاهده كرد»[4]

بنابراين بشر با حب ذاتي كه دارد ميل به بقاء و دوام هميشه در او جريان دارد و همواره در مقابل فناء مبارزه مي­كند. هر عاملي تحت هر شرايطي بخواهد به هستي او آسيبي برساند با تمام قوا ايستادگي مي­كند، البته با كمي دقت اين ميل به بقا و جاودانگي درغير انسان مثلاً حيوانات مي­توان مشاهده نمود،چرا كه حيوانات هم با عواملي كه بخواهد هستي انها را به خطر بياندازد مقابله مي­كنند.قدر مسلم كيفيت ميل به جاودانگي در حيوانات نسبت به انسانها يكسان نيست، ميل به حيات ابدي درفطرت انسان سبب شده است كه همواره براي حفظ آن تلاش كند واين درحالي است كه مي­داند روزي مي­ميرد. با اين وجود همچنان به جاودانگي مي­انديشد.

«انسان يك طور خلق شده است كه علاوه بر حيات طبيعي، حيات ماوراءالطبيعه هم دارد وآن حيات مابعد الطبيعه حيات صحيح است . تمام تعلميات انبياء براي نشان دادن راه و مقصد كه همان عالم مابعد الطبيعه است مي­باشد»[5]

مي­توان گفت وجود حيات مابعدالطبيعه و ارتباط آن با فطرت انسان سبب شده است انسان عليرغم آن كه مي­داند روزي خواهد مرد لكن آنرا فناء نداند و همواره به بقاء و جاودانگي بيانديشد.

 

اهميت اعتقاد به معاد:

بي شك اعتقاد به معاد زندگي را براي انسان هدفدار مي­كند، آگاهي از كيفيت معاد و علت وجودي آن انسان را مسئوليت پذير كرده و سبب مي­شود تا او خود را يك موجود رها شده و بي هدف نبيند وجود معاد يعني رابطه انسان با كمال، به عبارتي ديگر انتقال از يك نقص به سوي كمال ، و دين همان چيزي است كه انسان در جستجوي آن است.

« اگر انسان باورش آمد كه يك مبدئي براي اين عالم هست و يك باز خواستي براي انسان هست، مردن فنا نيست بلكه انتقال از يك نقص به كمال است، انسان را از لغزشها محفوظ نگه داشته و به كيفيت و ميل به زندگي او افزوده مي­كند.»[6]

اگر روزي انسان به اين نتيجه برسد كه هيچ غايتي براي زندگي او نيست و دسترسي به كمال نيز ممكن نخواهد بود ويا اساساً كمال با توجه به مرگ انسان معنايي ندارد دليلي نمي­بيند تا در جستجوي حقيقت و كمال باشد اما همين كه انسان همواره در تلاش براي تحصيل كمال است نشانگر آن است كه كمال و حقيقت وجود خارجي دارد و دست يافتني است. و اگر گروهي نسبت به اهميت معاد بي اعتنا هستند عدم شناخت و معرفت آنها نسبت معاد و حقيقت انسان است.

«گروهي از دهريون و عده­اي از علماي طبيعي و دسته­­اي از اطباء كه اعتقاد عاميانه نسبت به معاد دارند در فلسفه اعتنايي به آنان نبوده و اينها بهره­اي از شريعت اسلام و شرايع آسماني ندارند.»[7]

بنابراين چنانچه معاد به خوبي براي انسان تبيين شود معلوم مي­شود كه تحقق كمال انسان منوط به تحقق معاد است.

 

حركت جوهريه و استمرار حيات:

از حركت جوهري ملاصدرا به راحتي مي­توان معناي حيات ابدي و تحقق منطقي جاودانگي را فهميد وقتي انسان كه حقيقت آن نفس اوست در ابتدا جسماني الحدوث بوده و به تدريج در اثر حركت جوهريه به تجرد رسيده و بعد هم به عقل فعال متصل مي­شود و در اين مرحله نفس بدون جسم بقاء پيدا مي­كند و روحاني البقاء مي­شود اين امر نشانگر جاودانگي نفس است چرا كه هيچ نيازي به بدن جسماني جهت تداوم حيات و بقاء ندارد و اين به معناي همان پيوستگي حيات دنيوي انسان با حيات اخروي و به معناي ديگر جاودانگي حيات است.

«برهان حرکت برای ضرورت معاد از این نظر کافی است که حرکت مجموع نظام طبیعت یقیناً مقصد دارد .چون هیچ حرکتی بدون هدف نخواهد بود .همچنین حتماً به آن مقصد می رسد چون هیچ مانعی در بین نیست که مزاحم نیل به هدف باشد زیرا مجموع نظام با همه اجزایش یک واحد خقیق سیال است که به سمت مقصد معین در حرکت است .بنابراین چون اصل هدف داشتن حرکت ضروری است وهم نیل به آن برای مجموع نظام حتمی خواهد بود جریان قیامت به عنوان یک اصل قطعی خلل ناپذیر می باشد»[8]

این از جمله دلایل ضرورت وجود معاد است .

«بدان كه براي هر يك از موجودات عوالم غيب و شهادت، دنيا و آخرت ، مبداء و معادي است گرچه مبدا و مرجع كل، هويت الهيه است، لكن چون ذات مقدس حق، را من حيث هو، بي حجاب اسماء تجلي بر موجودات عاليه يا سافله نيست، و به حسب اين مقام بي اسم و رسم ومتصف به اسماي ذاتيه و صفاتيه و افعاليه نيست واحدي از موجودات را با او تناسبي نيست، پس مبدئيت و مصدريت ذات مقدسش در حجب َاسمائيه است و اسم در عين حال كه عين مسمي است حجاب او نيز هست. پس تجلي در عوالم غيب و شهادت به حسب اسماء و در حجاب آنهاست و هر اسمي را به تعيين علمي در نشه خارجيه، مظهري است كه مبدا و مرجع آن مظهر همان اسمي است كه مناسب با آن است.[9]

امام (ره ) در اين بيان خود به همان حيات ابدي اشاره و تأكيد دارند، هر چيزي كه قابليت وجود پيدا كرد در واقع در دايره وجود پا نهاده است و هيچگاه از اين دايره خارج نمي­شود. استمرار حيات به اين معناست كه براي هر موجودي مبدا و مقصدي است كه هم مبدا و هم مقصد خداوند است و لذا هيچ موجودي حياتش پايان نمي­پذيرد زيرا اولا هر چيزي كه قابليت وجود پيدا كرده است ديگر براي آن موجود عدم وارد نمي­شودو چون ميان هر موجودي رابطه علي ومعلولي با واجب الوجود بر قراراست چرا كه خداوند مبدا و مقصد هر موجودي است بنابراين هيچ موجودي فاني نمي­شود و همه موجودات تجلي واجب الوجود هستند. وقتي علت اصلي و حقيقي همه موجودات از حيات ابدي برخوردار باشد لزوماً و ضرورتاً موجودات كه معلول آن علت هستند از حيات ابدي برخوردار خواهند بود از اين جهت حيات انسان استمرار داشته و جاودان خواهد بود.

« انسان مي­خواهد به حق مطلق برسد تا فاني در خدا شود، اصولاً اشتياق به زندگي ابدي در نهاد هر انسان ، نشانه وجود جهان جاويد و مصون از مرگ است.»[10]

روشن است كه وقتي انسان مي­خواهد به كمال دست پيدا كند به اين معناست كه از نقص بر خوردار است و اين نقص متوجه حقيقت وجودش هست انسان اين فقر وجودي را درك مي­كند و مي­داند كه از وجود كاملي بر خوردار نيست. بنابراين اگر انسان خود، عامل وجودش بود سعي مي­كرد خود را كامل خلق كند و هيچ نقصي در وجودش نباشد لكن چنين نيست و معلوم است كه انسان وجودش را از واجب الوجود گرفته است. چون خالق انسان از حيات ابدي برخوردار است و از طرفي رابطه علي ومعلولي با معلول خود يعني انسان دارد لذا ميل به حيات ابدي درانسان همواره جريان دارد.

 

 

از مسائلي كه بايد مورد توجه قرار گيرد اين است كه اساساً تحقق كمال و سعادت در عالم مادي ميسر و ممكن نيست چرا كه طبيعت عالم مادي ايجاب مي­كند موانع براي تحصيل كمال وجود داشته باشد زمان و مكان مي­تواند از موانع مهم تحقق كمال محسوب شود. گاهي مكان شرايط لازم را براي كسب كمال وسعادت ندارد و گاهي زمان اين فرصت را در اختيار انسان قرار نمي­دهد.

« هيچ چيز به اندازه زمان و مكان مانع معرفت نفس به خدا نيست، چرا كه زمان و مكان داراي ابعاض است حال آنكه خدا واحد است لذا اگر روح بخواهد خدا را بشناسد بايد بيرون از حيطه زمان و مكان او را بشناسد.»[11]

امر مسلم آن است كه به هر صورت شخصيت حقيقي انسان در همين دنيا شكل مي­گيرد، نفس در عالم طبيعت استعداد و قواي خود را مي­تواند به فعليت برساند و پس از مقام تجرد به عقل فعال متصل شود اما همه اينها فراهم شدن بستر لازم براي دستيابي به كمال نهايي است، آنچه در اين عالم تحقق پيدا مي­كند مراتبي از كمال و سعادت است و آن سعادت حقيقي در وراي اين عالم و روز معاد براي انسان بدست مي­آيد. براي روشن شدن اين موضوع كه دنيا محل سعادت و كمال نمي­تواند باشد نكاتي را ياد آور مي­شويم:

«يكي از فطرتهاي الهيه كه مفطور شده­اند جميع عائله بشر وسلسله انسان بر آن، فطرت عشق به راحتي است كه اگر از تمام افراد، عالم و جاهل سوال شود كه اين تعلقات مختلفه براي چيست و اين همه تحمل و زحمات در دوره زندگي براي چه مقصودي است همه متفق الكلمه با يك زبان صريح فطري جواب دهند كه ما همه هر چه مي­خواهيم براي راحتي خود است و غايت مقصد راحتي مطلق است. آن راحتي مطلق معشوق همه است لكن اين معشوق گمشده را هر كس در چيزي گمان مي­كند و امكان رسيدن به آن در اين عالم ميسر نخواهد بود.[12]

همه زحمات و تلاشها و تحمل همه مشتقات انسان غايتي دارد، و آن اينكه مي­خواهد به مرتبه­اي برسد كه ديگر اين همه سختيها نباشد و آن راحتي مطلق است. عشق به راحتي، چيزي است كه معشوق همه انسانهاست، لكن با توجه به شرايط عالم طبيعت اين معشوق دست يافتني نيست و رسيدن به هر مرحله­اي از راحتي خود نوعي مشقت به همراه دارد و انسان با تحمل همه زحمات وقتي به يك راحتي مي­رسد فكر مي­كند به مرادش رسيده است لكن به اين نتيجه مي­رسد كه چنين نيست و آن راحتي كه در ذهن خود به تصوير كشيده بود تحقق پيدا نكرده است. بنابراين راحتي مطلق كه خواسته همه است در عالم ديگر قابل تحقق خواهد بود.

 

عشق به حریت وآزادی :

عشق به حريت و آزادي از مواردي هست كه دلالت بر ضرورت معاد دارد، از خواسته هاي فطري انساني اين است كه هيچ مانعي ، وقيد و بندي براي اميال و اهداف او وجودنداشته باشد و به مقامي دست پيدا كند كه آنچه بخواهد انجام دهد.

«انسان به حسب فطرت ، عاشق حريت و آزادي است كه هر چه بخواهد انجام دهد. حتي اراده او نيز نافذ باشد تا آنجا كه هيچ مانعي براي آن نباشد معلوم است كه در اين عالم چنين قدرتي و نفوذي اراده­اي يافت نشود بلكه تحقق چنين عالمي فقط در عالم مابعد الطبيعه كه بهشت اهل اطاعت است ممكن خواهد بود.»[13]

مسلماً انسان در عالم دنيا با توجه به ساختاري كه دارد هيچگاه به چنين مرتبه­اي نمي­رسد كه هر چه بخواهد بتواند انجام دهد اينكه انسان به قدرتي دست پيدا كند كه هرگاه اراده كند آن خواسته دروني­اش تحقق پيدا كند و از طرفي هيچ چيز هم مانع او نشود. با شرايط دنيا و قانون طبيعت منافات دارد چرا كه عالم مادي، عالم محدوديت هست و وجود موانع با طبيعت عالم دنيا سنخيت دارد. انسان مي­بايست در عالمي قرار بگيرد كه هيچ حدودي براي آن نبوده و انسان با موانعي روبه رو نباشد و چنين عالمي ، عالم مابعد الطبيعه بوده و تحقق نهايي آن معاد است انسانها به مرتبه­اي دست پيدا مي­كنند كه هر گاه اراده كنند آن خواسته متحقق شده و هيچ مانعي براي آن وجود ندارد اين مسأله نشانگر آن است كه بايد معاد تحقق پيدا كند و اساساً وجود معاد براي نهايت حركت انسان ضرورت دارد و انسان بايستي روزي اين خواسته هاي فطري خود را قابل تحقق ببيند، عشق به ابديت و بقاء، معشوق فطرت انسان است، انسان فطرتاً با حب ذاتي كه دارد ميل به بقاء داشته ومي­خواهد جاودان و ابدي باشد.

«عمده تنقر از موت از باب اين است كه در قلب محجوبين ايمان به عالم بعد الموت و حيات و بقاي ابدي وارد نشده، و موت را فنا گمان مي­كنند و چون فطرت، از فنا متنفر است و به بقاء عاشق است لذا از مرگ متنفر است چون حيات دنيايي ممكن نيست ابدي باشد، فطرت انسان كه عاشق بقاي ابدي است، در واقع همان عشق به معاد و عالم ما بعدالطبيعه خواهد بود.[14]

پس انسان به نوعي از حيات و هستي مي­انديشد كه در آن فناء نباشد و آن معاد است، چنانچه چنين محلي در انتظار انسان نباشد ميل انسان به بقاء وهستي جاويدان يك امر خيالي خواهد بود و هيچ فكر و برنامه­اي غايت منطقي نخواهد داشت . براي تحقق يك حيات جاويدان و بدون آفت وفناء نياز به يك عالم فناء پذير است و اين دنياي مادي كه آفت و فساد و فناء در آن راه دارد قطعاً نمي­تواند به اين خواسته­هاي فطري انسان كه عشق به ابديت است پاسخ گو باشد بنابراين جهان غيب معشوق فطرت انسان خواهد بود.

«علاقه به جاودانگي با حيات بشري عجين شده است حتي كساني كه اقدام به خودكشي مي­كنند علت اينكار را راحت شدن از اين زندگي مي­دانند. غافل از اينكه اگر مرگ پايان زندگي باشد ديگر راحت شدن معنايي ندارد.[15]

 

[1] دخان / 38

[2] مومنون / 12

[3] مومنون/ 14

[4] معاد استاد ناصر مكارم شيرازي 1396 ه ق ص 32

[5] صحيفه نور امام (ره) جلد 8 ص 82-81

[6] تفسير سوره حمد امام (ره) ص 109

[7] الشواهد الربوبيه- ترجمه دكتر جواد مصلح- مشهد چهارم ص 384

[8]- ده مقاله مبداء ومعاد عبدالله جوادی عاملی ص 283- 284

[9] آداب الصلوه- امام (ره ) ص 293-292

[10] نامه امام (ره) به گورباچف 11/10/67

[11] عرفان فلسفه – و. ت. ترجمه بهاءالدين خرمشاهي چاپ پنجم ص 331-1379

[12] معاد از ديدگاه امام خميني (ره ) فروع السادات رحيم پور. ص 14

[13] شرح حديث عقل وجهل ص 102-101 امام (ره)

[14] شرح حديث عقل وجهل – امام (ره) ص 101

[15] جاودانگي – رضا اكبري – ص 16