چكيده

موضوع عرفان و تصوف،يكي از مهمترين مباحث بشري در طي قرون به شمار مي رود.ودر تمامي اديان نيز بدان توجه شده است.زنان عارف همپاي مردان نقش بسزايي در پيشبرد نهضت تصوف و عرفان اسلامي داشته اند.

اين پايان نامه ابتدا به بحث عرفان و تصوف و رابطۀ آن با اسلام ميپردازد.سپس زندگي يكي از زنان عارف بصره،به نام«رابعه عدويّه»(متوفي 185يا135ه.ق)را مورد بررسي قرار مي دهد.كه با عبادات خويش و ورود به طريقت الهي به مقامات عارفان دست يافت. گويند،او اولين كسي است كه معني و مفهوم حقيقي «حبّ الهي»را در تصوف اسلامي وارد كرده است.«حج»در ديدگاه وي فقط به قصد ديدار روي دوست انجام مي شود.او «حال مشاهده» را درك كرده است واز جمله زناني است كه تجرّد را بر تأهل برگزيد تا با آزادي و استقلال خويش در طريق تصوف به بالاترين درجات نائل شود.وي با صوفيان نامدار همعصر خويش چون:معاذةعدويه،حسن بصري،سفيان ثوري و...معاشرت داشت. رابعه را صاحب كراماتي دانسته اندكه برخي در تذكرةالاوليا عطار آمده است. او زني فاضل و خردمند بود،اشعار استواري به وي نسبت مي دهند.مناجات وسخنان حكمت آميز وي در كتب عرفاني نقل شده است.در برخي اشعار پارسي نيز از وي سخن رفته است.

هدف اين پايان نامه،تبيين افكار و ابعاد شخصيّتي«رابعه عدويّه»عارفۀ نامدار قرن دوم هجري مي باشد كه در طريق سير و سلوك حق، معادن وجود خويش را كشف نموده و با نيروي عشق و ايمان وبا سلاح معرفت،به سيمرغ حقيقت دست يافته است.

از آنجا كه از شرح زندگاني وي ،اطلاع چنداني در دسترس نيست،ومسأله با وجود افرادي به همين نام در عصر وي وهمچنين به دليل قلّت منابع و مآخذ،كاررا دشوار و تحقيق را محدود مي گرداند.با اين وجود، به قدر وسع و توان علمي سعي شده تا گامي در جهت معرفي اين بانوي پارسا برداشته شود. روش پژوهش،به صورت تحقيق كتابخانه اي و فيش برداري از متون عرفاني است كه در كتب متعدد، شرح حال و آراء و نكات برجستة زندگي وي مورد بررسي قرار گرفته است.

 

پیشگفتار:

سپاس بیکران و ستایش بی پایان پرورگار مهربان را، که آدمی را آفرید و احسن مخلوقاتش نامید.

تاج «کرّمنا» بر سرش نهاد و خلعت «هدینا» بر قامتش پوشاند و دّر یتیم عشق، در صدف دلش نشاند.

و درود بی نهایت بر آن همای سعادت قله رفیع نبوت، رحمت عالمیان و صفوت آدمیان، محمد مصطفی- صل الله علیه وآله-

و درود و تحیت بر وصیِ نبی، ولیّ حق، صدر نشین مجلس اصفیا و سر حلقه محفل عرفا، علی- علیه السلام و خاندان پاکش.

اما علت جستجوی احوال عارفه ای در قرن دوم هجری، نخست آنکه عرفان و تصوف چیزی جز «عشق مطلق» نیست و عشق همان کیمیایی است که خاک آدم را با شبنمش گل کردند و سرشتند.

دور گردون ها ز موج عشق دان

گرنبودی عشق بفسردی جهان

و بدین ترتیب عشق و به دیگر تعبیر عرفان و تصوف با آغاز هستی انسان و سراسر حیات او پیوندی ناگسستنی یافت و این است که صوفیان، آدم(ع) را اولین صوفی عالم دانسته اند.

آنجا که به غرامت یک خطا از افلاک به عالم خاک هبوط کرد و سالیان دراز، طلب استغفار می نمود و اشک حسرت و ندامت از دیدگان می بارید تا آنگاه که مصفا شد که «ان الله اصطفی آدم(3/33)»او صافی شد و «صوفی گشت».

آری، آغاز این طریقت با آدم(ع) بود و کمال این طریق در وجود مبارک پیامبر(ص) است.

«عزیز الدین نسفی» در کتاب« مقصد اقصی» گوید: بدان که شریعت، گفت پیغمبر است و «طریقت، کرد پیغمبر است و حقیقت، دید پیغمبر است.» کما قال علیه السلام، الشریعه اقوالی، الطریقه اعمالی و الحقیقه احوالی.

دلیل دیگر آنکه عرفان و تصوف در ادبیات به مثابه روح است درکالبد، کالبد را بی روح قدری نیست و جایگاهش جز گور نه. حیات طیبه و دولت جاوید ما در گرو مؤانست با عرفان و تصوف اسلامی است و انتخاب این موضوع نیز از این رهگذر است.

آنچه با عنوان «رابعه عدویه عارفه نامدار قرن دوم هجری و اندیشه عرفانی وی» عرضه می شود، حاصل گشت و گذاری در بوستان ادب عرفانی است که رهاورد آن آشنایی با صاحبدلی وارسته که ولای دوست یافته و از سر خواجگی کون و مکان برخاسته و از هر آنچه غیر اوست سرتافته است.

همچنان که حافظ شیراز گوید:

یار با ماست چه حاجت که زیادت طلبیم

دولت صحبت آن مونس جان ما را بس

از درخویش خدایا به بهشتم مفرست

که سر کوی تو از کون و مکان ما را بس

این جریده سعی بر آن دارد که رابعه عدویه را از پرده مستوری قدری بدر آورد و گوشه ای از جمال اندیشه و زندگی وی را بنمایاند. و البته با بضاعت علمی ناچیز این حقیر، ران ملخی نزد سلیمان بردن است، چه باک که، عیب است و لیکن هنراست از موری.

 

 

مقدمه:

منزلت و پایگاهی که اسلام و پیامبر گرامی آن محمد(ص) برای زنان قائل شدند، سبب شد که در همان دوران حیات رسول اکرم(ص) و حتی سالها پس از ایشان، زنان همچون مردان در عرصه های مختلف، حضوری شایسته داشته باشند. همسران و دختران نبی اکرم(ص) و صحابه گرانقدر ایشان در زمره پارساترین زنان بودند. گروهی از ایشان در عرصه های نبرد حضوری درخشان داشتند و عده ای در کلاسهای درس مشغول وعظ و تذکر بودند و شماری از آنان نیز از راویان حدیث بودند به گونه ای که از فصاحت و بلاغت آنان در اغلب کتب عرفانی سخن رفته است و نام ایشان در صدر این آثار متجلی است. از آن جمله: عبدالرحمن سلمی در «ذکر النسوة المتعبدات الصوفیات» و ابن جوزی در «صفه الصفوه» و عبدالرحمن جامی در «نفحات الانس» و بسیاری دیگر.

زنان عارف و صوفی در میان مسلمانان از نخستین سالهای هجرت تاکنون، نقش بسزایی در پیشبرد نهضت تصوف و عرفان اسلامی داشته اند. آنان همچون مردان عصر خویش، به آموختن علم و معرفت پرداختند. عده ای در خدمت مشایخ صوفیه بودند و نزد ایشان تلمذ می کردند، گروهی در زمره عارفان شاعر بودند و گروهی به تدریس معارف دینی و وعظ اشتغال داشتند.

زنان عارف مسلمان در سراسر بلاد اسلامی پراکنده بودند. در قرن دوم هجری در بصره در میان ایشان چهره هایی برجسته چون رابعه عدویه و معاذه عدویه و شعوانه و عده ای دیگر، درخشش خاصی دارند. پارسا زنانی که در ریاضت و عبادات، بی مانند و در علم و معرفت، نامور زمان خویش بودند. و با عنوان استاد یا مجتهده از آنان نام برده می شد.

«سفیان ثوری که از بزرگترین فقیهان و بر مذهب ثوری بود، رابعه عدویه را استاد خود می دانست و از وی مسائل می پرسید و در جلسات موعظه وی حاضر می شد.» (سلمی،75،1999) و(جامی،613،1375).

سهروردی در کتاب گرانسنگ خود می نویسد: «حسن بصری، ابراهیم ادهم و ابوهاشم صوفی و رابعه عدویه از بزرگان مکتب زهد بوده اند.»(سهروردی،4،1374)

در واقع در دو قرن اول و دوم هجری که آغاز ظهور مذهب تصوف است نشانی از عناصر واقعی که سازنده تصوف باشد، نمی توان دید و اصطلاحاتی چون «عشق الهی» و «فناء فی الله»و «وحدت وجود» که در قرون بعد محور تصوف اسلامی است، مدتها بعد از این دوره بوجود می آید. در قرن دوم یگانه شخصیتی که اندیشه را به سوی خود معطوف می سازد، رابعه عدویه است که با عشق الهی خود، مفهوم تازه ای به تصوف می بخشد.

دکتر غنی در کتاب «تاریخ تصوف در اسلام» چنین می گوید:

«تنها کسی که در بین این جماعت بیشتر از عشق و محبت الهی دم میزند، «رابعه عدویه» است که ظاهرا تصوف واقعی با ظهور «رابعه» شروع شده است. به این معنی که می توان گفت از اواسط قرن دوم که زمان رابعه است، تخم تصوف واقعی کاشته می شود ولی به طوری که گفته شد ثمر این تخم در قرنهای بعد آشکار می گردد.» (غنی،31،1369)

بنابراین شناخت «رابعه عدویه» سرآغاز بسیاری از مسائل اساسی مربوط به تصوف و عرفان است از آن جمله، مسئله «وحدت وجود» که در طول تاریخ اندیشه اسلامی موجب کشته شدن و یا تکفیر جماعتی بیشمار گردیده، از رابعه عدویه آغاز می شود.

ظر دکتر زرین کوب در این مورد، چنین است:

«می گویند از رابعه عدویه- پارسا زنی از اهل بصره که از پیشروان قدیم صوفیه است- پرسیدند: «که آیا در عبادت خویش خدا را می بیند؟» گفت: «بی شک می بینمش که اگر نمی دیدم، نمی پرستیدمش.» نظیر این سخن را به علی بن ابیطالب(ع) - که صوفیه او را نیز از پیشروان خویش می خوانند- نسبت داده اند و البته خدایی که پرستنده او را - هر چند نه به چشم سر- می بیند به خوبی می تواند نه فقط مورد پرستش، بلکه مورد عشق نیز واقع شود و این عشقی است که رابعه و شبلی و حلاج- و همچنین شعرای صوفی- با آن همه شور و حرارت از آن سخن گفته اند و مولوی در بیان سوز و درد آن، نی را به شکایت می آورد و از زبان او سخن های دردناک می گوید.» (زرین کوب،1373، 38-37)

حسین بن منصور حلاج در اواخر قرن سوم هجری، طریقی را می پیماید که این بانوی عارف، پیشوای آن بوده است. او در وادی وحدت وجود، آشکارا انا الحق، می گوید، او یک جان دارد و آن جان هم همه «او» است. سرانجام نیز بر سر عقیده جان می بازد. او در کلام خود از اتحاد انسان و خدا می گوید و سخنان اوست که قرون بعد محور اصلی در اندیشه محیی الدین ابن عربی می گردد.

در زندگی رابعه ابهامات بسیار به چشم می خورد با این وصف او همان کسی است که در موردش نوشته اند: بعد از توبه، مجذوب عشق الهی گردید و در تمام عمر شعله های آتش این عشق او را آن چنان گرم نگاه داشت که حرارت این عشق و شور او را به وادی شهود کشاند.

امام محمد غزالی در «احیاء علوم الدین» رابعه عدویه را در مرتبه فایزان و عاشقان حضرت حق قرار می دهد. آنها که جز دیدار خدای کریم، آرزوی چیزی را نمی برند. چه آن غایت سعادت ها و نهایت لذت هاست. «از رابعه عدویه پرسیدند که رغبت تو به بهشت چگونه است؟ گفت: «الجار ثم الدار» یعنی نخست همسایه آن گاه سرای. پس این جماعت قومی اند که دوستی خداوند سرای ایشان را از سرای و آرایش ان مشغول کرده است. بلکه از هر چیزی که جز اوست، تا به حدی که نفس های خود و مثال ایشان مثال عاشقی است که به معشوق خود مولع باشد. (غزالی،1366، 4/51)

رابعه عدویه به شهادت اغلب بزرگان در کشف حقایق عرفانی، مقام والایی یافته است. و با توجه به اقداماتی که کرده و تحولاتی که در عرفان بوجود آورده، مورد عنایت و اهتمام خاص و عام بوده است و بزرگان عرفان،او را در عصر خود «حجت» می دانسته اند. در مقام او این نکته لازم به ذکر است که اگر آدمی عبادات را توفیق الهی دانسته، بر آنها پایداری نماید، و برانجام آن سپاسگزاری، به یقیین به مرتبه اولیاء الهی رسیده است. اصطلاح «اولیاء الله» به معنی دوستان خدا، در قرآن نیز چند بار ذکر شده است.

کلمه «ولی» در زبان انگلیسی معمولا به معنای کسی است که تحت « saint » [یعنی: حفاظت ویژه دوست] ترجمه می شود. خانم «شیمل» در کتاب ابعاد عرفانی اسلام می نویسد:

«ولی» لقبی است که شیعیان به حضرت علی علیه السلام داده و آن جناب را «ولی الله اعظم» می دانند.(شیمل، 1377، 336)

«مولی» کسی است که کارها و امورش از جانب خداوند هدایت می گردد و این امتیاز در اثر اطاعت و عبادت خالصانه به منظور قرب به خدا به او داده می شود. حکایاتی از تذکره الاولیا، مؤید این مطلب است: که هر گاه حسن بصری به منبر شدی و رابعه حاضر نبودی، فرود آمدی. یک بار گفتند، «چندین بزرگان و محتشمان حاضرند، اگر پیرزنی نباشد، چه شود؟» گفت: شربتی که ما از برای حوصله پیلان ساخته باشیم، در سینه موران نتوان ریخت و هرگاه که مجلس شدی و آتش در دلها افتادی و آب از چشم ها روان شدی، روبه رابعه کردی و گفتی: «هذا من جمرات قلبک یا سیده» [این همه گرمی از آتش دل توست، ای سیده،](عطار، 1383، 92-93)

خانم اسمیت می نویسد:«او عمیقآْ و به شدت مورد احترام و ستایش همه صوفیان بزرگ عصر خود بود و نسبت به معاصرانش نفوذ انکار ناپذیری داشت. وی از پیروی دیگران و پذیرفتن عقاید و نفوذ ایشان در مسائل مذهبی و دینی بر خلاف اغلب صوفیان خشنود نبود. به نظر می رسد هیچگاه تحت تعلیم و ارشاد شیخ استاد روحانی نبوده است ولی به یک تجربه صریح و بیواسطه و شخصی از خدا دست یافت.»(اسمیت، 1928، 218)

آن چنانکه گفته اند: از تحولات و دگرگونی های زندگی وی و به طور کلی شرح حال او، اطلاع چندانی در دست نیست و مسأله با وجود افرادی به همین نام در تاریخ عصر وی، کارا بر ما دشوارتر و دامنه تحقیق را محدود می گرداند، ولی با این وجود به قدر وسع و توان علمی، کوشش شده تا گامی در جهت شناساندن این بزرگ بانوی عارف برداشته شود. اگر چه برخی از مورخین او را ایرانی الاصل دانسته اند، لیکن در ایران و میان فارسی زبانان چندان معروف نیست. باوجود این در بسیاری از متون قدیم عرفانی اهل تصوف، از جایگاه ویژه ای برخوردار است. این پایان نامه، تحقیقی است درباره رابعه عدویه و اسطوره زندگی وی و حالات و اندیشه های عرفانی وی و نیز کسانی که با او در ارتباط بوده اند.

 

 

 

 

فصل اول

كليات طرح

 

 

 

 

1-1 بيان مسئله

در بوستان ادب عرفاني، بسياري از متون به معرفي چهره هاي درخشان عرفان و تصوف پرداخته اند.در ميان عارفان مسلمان،زناني پارسا به چشم مي خورند كه در زمان خود سرآمد و در تاريخ تأثير گذار بوده اند.زنان و مردان عارفي كه در طول تاريخ تصوف نقش بسزايي ايفا نموده اند و هريك در پيشبرد اهداف اين نهضت سهم داشته اند.با اين وجود در وادي عرفان و تصوف از زنان كمتر سخن رفته است.و آنچنان كه بايسته و شايسته است براي ديگران شناخته شده نيستند. پارسا زناني كه در علم و فضيلت و تقوي بر مردان بزرگ عصر خويش برتري يافته بودند.براي مطالعه احوال برخي از ايشان به قرن دوم هجري مي رويم، به شهر بصره. به جستجوي پارسا زناني مي پردازيم كه زندگي هر يك بيانگر كرامت نفس و جايگاه ابدي زن در جامعه است.چهره اي كه بيش از ديگران توجه را به خود معطوف مي دارد،بانويي به نام رابعه عدويه است.كه نه تنها در عصر خويش،كه تا كنون نيز شگفتي و تحسين صاحب نظران را برانگيخته است،و بسياري از بزرگان عرفان در بارة وي سخن ها گفته اند.

 

1-2 اهميت تحقيق

رابعه عدويه يكي از شخصيتهاي مؤثر عرفان است كه در حوزه هاي گوناگون معرفت بشري از جمله،عشق الهي،وحدت وجود و سير در مقامات معنوي نقش ويژه اي دارد.او با عبور از ظواهر و تعلقات دنيوي وچشم پوشي از نعمات اخروي ،فقط به پرستش حق مي پردازدو عشق او را برمي گزيند.وي يكي از بنيانگذاران نظريه وحدت وجود است كه با سير وسلوك خويش به مقامي دست يافته كه مورد غبطه و ستايش بزرگان عرفان شده است. بررسي زندگي واحوال چنين شخصيتي مي تواند راهنماي بسياري از سالكان طريقت باشد.

 

1-3 سؤال مورد تحقيق

در هر تلاش و تحقيق علمي مي بايد ابتدا سؤال تحقيق را مشخص نمود تا پژوهش درمسير آن قرار گيرد و در جريان تحقيق براي يافتن پاسخ، تمام همت خود را صرف آن نمايد. اين پرسش ها در واقع انگيزه اصلي در انتخاب موضوع مي باشد و پاسخ به آن بسياري از ابهامات را شرح حال وروش زندگي شخصيت مورد تحقيق روشن مي سازد.با توجه به آن چه در اهميت تحقيق ذكر شد،سؤال اين تحقيق چنين مطرح مي شودكه، رابعه عدويه كيست؟ اهميت و جايگاه وي در چه مرتبه اي قرار دارد؟ انديشة وي در عرفان چگونه مورد بررسي قرار مي گيرد؟

 

1-4 زمينه تحقيق

علت جستجوي شرح حال بانويي عارف در قرن دوم هجري، نخست آن كه،عرفان وتصوف چيزي جز عشق مطلق نيست.و عشق، خمير ماية وجود انسان است.و ازر آن جا كه عشق و به بيان ديگر عرفان و تصوف با آغاز خلقت و سرشت انسان عجين است،بنابراين در طول زندگي با انسان همراه بوده است.آغازگر اين طريق آدم(ع) وكمال آن در وجود رسول گرامي اسلام مي باشد.اين موضوع بهترين بهانه براي يافتن اين علت است. چرا كه آشنايي با صاحبدلان و عاشقان همچون گام نهادن در بوستاني است كه هر گلي عطري خاص دارد.بويژه آن كه آشنايي با زنان عارف كه كمتر از آنان سخن رفته است،مي تواند راهگشا و سر مشق سالكان و مشتاقان قرار گيرد.انتخاب اين موضوع ،علاقة شخصي نگارنده به اين مقوله است.

 

 

1-5 تعريف واژگان

ازآن جا كه موضوع اين تحقيق عبارت است از«رابعه عدويه عارفة نامدار تاريخ تصوف و انديشه هاي عرفاني وي» در گام نخست آن چه مورد بررسي قرار مي گيرد،نيازمند جستجوي كتابخانه اي است.بنابراين به جستجوي شرح زندگاني بزرگاني پرداخته شده كه به نحوي با موضوع عرفان و مقامات عارفان و نيز رابعه عدويه و انديشه هاي الهي وي مربوط است.تا بدين طريق بتوان به منابعي دست يافت كه به نحوي بيانگر شرح احوال وي يا مبيّن نظريات وي و شخصيت عرفاني اوست.در مسير تحقيق به بسياري از اصطلاحات عرفا و ذكر مقامات ايشان پرداخته شده است.و نيز شرح حال بسياري از زنان و مردان به اختصار آورده شده است.

 

1-6- محدوديت ها و مشكلات تحقيق

از تحولات و شرح احوال و زندگي«رابعه عدويه»اطلاع چنداني در دسترس نيست واز سوي ديگر،در تاريخ به زنان عارفي هم نام رابعه نيز بر مي خوريم،كه در بسياري موارد به دليل تشابه اسمي صحت و سقم حكايات و سخنان منسوب به وي محل ترديد قرار مي دهد و كار تحقيق را دشوار و محدودتر مي گرداند.دو عامل ديگر،كمبود منابع تحقيق و پژوهش در اين زمينه و نيز فقدان كتابخانه هاي تخصصي در حوزه عرفان و تصوف است.

 

1-7 پيشينة تحقيق

موضوع عرفان وتصوف يكي از مهمترين مباحث در اديان وجوامع بشري است. زنان عارف همپاي مردان از نخستين سال هاي هجرت تا كنون نقش بسزايي در پيشبرد نهضت عرفان اسلامي داشته اند.بسياري از محققين و پژوهشگران به مطالعه شرح احوال عرفا پرداخته اند. و كتب و رساله هاي بي شماري در اين زمينه نگاشته شده است كه هر يك به سهم خود در معرفي اين چهره هاي درخشان كوشيده اند.چرا كه عدة كثيري از مردم فقط نام اين عرفا را شنيده اند و اطلاع كافي از ايشان ندارند. بنابراين پژوهش هايي از اين دست، مفيد خواهد بود.

 

1-8 روش كار

روش پژوهش، به صورت تحقيق كتابخانه اي و فيش برداري از متون عرفاني است.در كتب متعدد شرح حال و آراء و نكات برجستة زندگي وي را مورد بررسي قرار داده ام تا از طريق آشنايي با نظرات اهل، فن مجموعه اي گردآوري شود و حتي المقدور شخصيت و انديشة عارفة بزرگ قرن دوم هجري ،«رابعه عدويه» را به طور مفيد و موجز معرفي نمايد.